-
biz min illər bilirik ki
-
ətrafımızda olanlara baxmaqla
-
müxtəlif maddələr varolduğunu və bu maddələrin
-
müxtəlif xassələri olduğunu bilirik.
-
Və təkcə xassələrinə gorə fərqlənmirlər,
-
biri eyni yolla işıq saça bilər vəya saçmaz
-
və ya muəyyən rəngi ola bilər vəya müəyyən temperaturda su
-
qaz vəya bərk ola bilər.Həmçinin biz onların bezi hallarda birbirlə nece reaksiyaya girməsini müşahidə edirik.
-
Və burda bəzi maddələrin şəkilləri var.
-
buradaki Carbondur və qrafit formasındadır.
-
Sağdakı qurğuşundur və buda qızıldır.
-
Və bütün bu çəkdiklərim-hansiki şəkillərini göstərdim-
-
və bunların hamısını oradakı saytdan götürdüm.
-
bunların hamısı bərk haldadırlar,həmçinin biz bilirik ki,müəyyən atmosfer var -
-
ama indi bu suala bir az daha yaxşı cavab verə bilərsən,
-
və sual budur ki, əgərə sən bu karbonu parçalamağa davam eləsən
-
daha və daha kiçik parçalara, elə bir ən balaca parça var ki,
-
bu şeyin, bu maddənin ən kiçik hissəsi,
-
hələ də karbonun xassələrinə malikdir?
-
Və əgər sən sən bir yolla onu daha da parçalasan
-
karbonun xassələrini itirərsən?
-
Və cavab budur ki, bəli, var.
-
Və sadəcə terminalogiya üçün, biz bütün bu müxtəlif maddələri,
-
bu xalis maddələri ki, xüsusi xassələrə malikdirlər
-
və müəyyən cür yolla reaksiya edirlər, bu maddələri elementlər adlandırırıq.
-
Bu maddələri elementlər adlandırırıq.
-
Karbon elementdir, qurğuşun elementdir, qızıl elementdir
-
Sən deyə bilərsən ki, bəs su elementdir, və tarixən
-
insanlar suya element kimi istinad ediblər, ama biz indi bilirik ki,
-
su daha əsas elementlərdən ibarətdir.
-
Bu oksigen və hidrogendən ibarətdir,
-
və bütün bizim elementlər burda bizim elementlərin dövri cədvəlində sıralanıb.
-
C karbon deməkdir -- Mən ancaq insanlara ən müvafiq
-
olanlardan danışıram -- ama vaxtı gəldikcə guman ki,
-
sən özünü bunların hamısı ilə tanış edəcəksən
-
Bu oksigendir, bu azotdur, bu isə silikondur.
-
Bu - Au qızıldır. Bu qurğuşundur.
-
Və bütün bu elementlərin həmin o ən başlıca vahidi atomdur.
-
Beləliklə, əgər sən bunu dayanmadan qazsan və qazsan,
-
daha və daha da balaca hissələrə, nəhayət
-
karbon atomu alarsan.
-
Həmin şeyi bax burda elə, axırda qızıl atomu alarsan.
-
Həmin şeyi bax burda da eləsəydin, axırda
-
bu balaca -- söz çatışmazlığına görə -- hissəcik, alardın
-
və bu hissəciyi atom adlandırardın.
-
Və sən daha bu atomu bölüb
-
və yenə də qurğuşun adlandıra bilməzsən.
-
Sadəcə fikri çatdırmaq üçün -- bu həqiqətən elə bir şeydir ki, mən təsəvvür etməyə çətinlik çəkirəm --
-
bu atomlar inanılmaz kiçikdirlər.
-
Həqiqətən, təsəvvür olumnmaz kiçik. Beləliklə, misal üçün karbon.
-
mənim saçım karbondan düzəlib. Əslində mənim çoxum
-
karbonnan düzəlib.
-
Əslində canlı şeylərin çoxu karbonnan düzəlib.
-
Və beləcə mənim tükümü götürsən, mənim tüküm karbondur.
-
Mənim saçımın çoxusu karbondur.
-
Və mənim saçımı götürsən -- mənim saçım sarı deyil
-
ama sarı qarada yaxşı seçilir.
-
Mənim saçım qaradır, ama qara eləsə idim
-
ekranda görə bilməzdin.
-
Əgər mənim saçımı burda götürsəydin, mən sənnən soruşardım.
-
Mənim tükümün eni neçə atomdur?
-
Deməli, mənim tükümün en kəsiyini götürsən, uzunluğunu yox,
-
enini, və desən: bu neçə karbon atomu atomu enliyində olar?
-
və guman edə bilərsən ki, eh, Sal artıq deyib mənə, bu çox balcadır,
-
onda bəlkə minlərlə karbon atomu var orda,
-
ya on minlərlə, və ya yüz minlərlə,
-
və mən deyərdim xeyir! Orda bir million karbon atomu var.
-
və ya bir million karbon atomu
-
orta insan tükü eni boyunca düzülə bilər
-
Aydindır ki, bu təqribir, dəqiq
-
bir million deyil, ama bu səndə atomun nə qədər kiçik olmassı haqqında fikir yaradar.
-
İndi isə Başından bir saç qopart
-
və sadəcə bir million şeyi ardıcıl qoymaqı təsəvvür elə
-
tükün eni boyunca, uzunluğu yox
-
Tükün enini görmək belə çətindir.
-
Və orda million karbon atomu
-
ola bilər
-
Indi isə çox yaxş olardı,
-
bilsəydik ki, karbon özü daha əsas materialdan ibarətdir,
-
və bu əsas materiallar bütün elementləri təşkil edir.
-
Hətta daha ətraflı desək, bu əsas materiallar
-
bir-biri ilə əlaqəlidirlər. Karbon
-
daha da fundamental hissəciklərdən ibarətdir.
-
Qızıl atomu daha fundamental hissəciklərdən ibarətdir.
-
Və onlar bu fundamental hissəciklərin necə
-
təşkil olması ilə müəyyən olunurlar, və sən fundamental
-
hissəciklərin sayını dəyişə bilsəydin, həmin elementin
-
xassələrini dəyişə bilərdin, necə reaksiyaya girdiyini, və hətta elementin özünün necə dəyişdiyini dəyişə bilərdin,
-
və ya hətta elementin özünü dəyişə bilərdin
-
Sadəcə bir az daha yaxşı başa düşmək üçün,
-
gəlin həmin fundamental hissəciklərdən danışaq.
-
Beləliklə proton.
-
Proton əslində -- atomun nüvəsindəki protonların
-
sayı müəyyən edir -- nüvə haqqında bir saniyəyə danışacam --
-
elementi müəyyən edir.
-
Beləliklə elementi müəyyən edən budur.
-
Və bax burdakı dövri cədvələ baxanda, onlar səlində
-
atom ədədi sırası ilə yazılıb və atom ədədi
-
eynən elementdəki protonların sayıdır.
-
Beləliklə açıqlamaya əsasən hidrogenin bir protonu var.
-
Heliumun iki protonu var. Karbonda altı proton var.
-
Karbonun yeddi protonu ola bilməz,
-
olsa idi, bu azot olardı, artıq karbon olmazdı.
-
Oksigenin səkkiz protonu var. Əgər bir yolla ora bir
-
proton əlavə edə bilsəydin, bu dayı oksigen olmazdı,
-
bu flüor olardı. Beləliklə bu elementi müəyyən edir.
-
elementi müəyyən edir.
-
Və atom nömrəsi, protonların sayı,
-
protonların sayı -- və yadında saxla, bu
-
bax burda yuxarıda hər bir element üçün
-
dövri cədvəldə yazılıb -- protonların sayı
-
atom nömrəsinə bərabərdir.
-
atom nömrəsinə bərabərdir.
-
Və onlar bu rəqəmi yuxarıya ona görə qoyublar ki,
-
bu elementi təyin edən xüsusiyyətdir.
-
atom o biri iki hissəciləri --
-
belə demək olarsa -- elektron
-
və neytrondur
-
Və sən beynində modeli yarada bilərsən
-
və bu model, kimyanı davam etdikcə görəcəyik ki,
-
bu daha da abstrakt olacaq və konsepləşdirməy həqiqətən
-
çətin olacaq -- ama bu barədə fikirləşməyin bir yolu da
-
sənin proton və neytronun var ki,
-
onlar atomun mərkəzindədirlər.
-
Onlar atomun nüvəsidirlər
-
Məsələn, biz bilirik ki, karbonun altı protonu var.
-
Beləliklə, bir, iki, üç, dörd, beş, altı.
-
Karbon 12-in, hansı ki, karbonun bir versiyasıdır
-
altı neytronu var.
-
Karbonun elə versiyası ola bilər ki, müxtəlif
-
neyron sayı olsun.
-
Deməli, neytronlar dəyişə bilər, elektronlar dəyişə bilər,
-
ama element həmin elementdir.
-
Protonlar dəyişə bilməz.
-
Protonu dəyişsən başqa element alarsan.
-
Qoy karbon 12-in nüvəsini çəkim.
-
Deməli, bir, iki, üç, dörd, beş, altı.
-
Bax burdakı karbon 12-in nüvəsidir.
-
Və bəzən bu belə yazılacaq,
-
Bəzən elə rəqəmi yazacaqlar
-
və ya protonları həmçinin.
-
Və bizim bunu karbon 12 yazmağımızın səbəbi --
-
bilirsən, mən altı neytron saydım --
-
-- bu cəmdir -- buna cəmi kimi baxa bilərsən
-
-- buna baxmağın bir yoludur, və gələcəkdə
-
bir balaca nüans olcaq -- bu nüvənin içindəki
-
Və bu karbonun açıqlamaya görə atom nömrəsi altıdır,
-
ama biz burda yenidən yaza bilərik sadəcə yadımıza sala bilək deyə,
-
Karbon atomunun mərkəzində nüvə var.
-
Və karbon 12-in altı protonu və altı neytronu var.
-
Karbonun başqa versiyası, karbon 14, bizim yenə də
-
altı protonumuz var, ama bunun səkkiz neytronu olar.
-
Beləliklə neytronların sayı dəyişə bilər,
-
ama bax burda karbon 12-dir.
-
Və əgər karbon 12 neytraldırsa -- və mən
-
bu neytraldırsa bunun elə altı elektronu var.
-
Qoy bu altı elektronları çəkim.
-
Bir, iki, üç, dörd, beş, altı.
-
Və bir yol -- və ola bilsin
-
elektronla nüvənin əlaqəsi haqqında fikirləşməyin
-
ilk yoludur -- bu elektronları bir növ
-
nüvənin ətrafında hərək eliyən, yellənən kimi təsəvvür edə bilərsən.
-
Bir yolu onları nüvə ətrafında orbital
-
hərəkət edən kimi fikirləşməkdir, ama bu olduqca düz deyil.
-
Onlar deyək planetin günəş ətrafında orbital hərəkət etdiyi kimi
-
hərəkət etmir.
-
,Ama bu yaxşı başlanğıc nöqtəsidir.
-
Başqa yolu buruk ki, onlar bir növ nüvə ətrafında tullanırlar,
-
və ya nüvə ətrafında hoppanırlar.
-
Və bu əslində ona görədir ki, həqiqət bu səviyyədə
-
çox qəribə görsənir, və biz kvant
-
fizikasını anlamalıyıq ki, başa düşək həqiqətən elektron nə edir.
-
Ama sənin beynində birinci model odur ki, bu atomun,
-
bu karbon 12 atomunun mərkəzində,
-
nüvə var.
-
Nüvə bax düz ordadır.
-
Və bu elektronlar bu nüvə ətrafında tullanırlar.
-
Və bu elektronların bu nüvədən kənara getməməsinin,
-
bir növ, nüvə ilə bağlı olmasının,
-
və bu atomun hissəsi olmasının səbəbi odur ki,
-
protonlar müsbət yükə malikdirlər.
-
Müsbət yükə malikdirlər və elektronlar mənfi yükə malikdirlər.
-
Və bu fundamental hissəciklərin xassələrindən
-
biridir, və sən əsaslı olaraq fikirləşməyə başlasan ki,
-
yük nədir, bir işarədən savayı,
-
bu bir növ dərinə gedib çıxacaq.
-
Ama biz bir şeyi bilirik ki,
-
elektro-maqnit qüvvəsi haqqında danışmağa başlayanda,
-
müftəlif yüklər bir-birini cəzb edirlər.
-
Deməli bu barədə fikirləşməyin ən yaxşı yolu budur: protonlar və elektronlar,
-
müxtəlif yüklü olduğundan,
-
bir-birini cəzb edirlər.
-
Nyetronlar neytraldırlar, ona görə onlar sadəcə otururlar orda
-
nüvənin içində və onlar müəyyən səviyyədə
-
bəzi atomların bəzi elementlərinin xassəlrinə təsir edirlər.
-
Ama elektronların sadəcə uçub getməməsinin səbəbi odur ki,
-
onlar cəzb olunurlar.
-
onlar nüvəyə doğru cəzb olunurlar.
-
və onlar həmçinin inanılmaz yüksək sürətə malikdirlər --
-
həqiqətən çətindir -- biz yenə də
-
fizikanın çox qəribə hissəsinə toxunuruq
-
eleama bu kifayətdirktronun həqiqətən nə etdiyindən --danışmağa başlayanda --
-
Məncə deyə bilərsən ki, onun ətrafında kifayət qədər hoppanır ki,
-
nüvənin içinə düşə bilmir,
-
Məncə bu haqda fikirləşməyin bir yoludur.
-
Beləliklə mən bax burda karbonu
-
protonların sayına görə təyin elədim.
-
Oksigen səkkiz protonuna görə təyin oluna bilər.
-
Ama yenə də, elektronlar digər elektronlara əlaqədə ola bilər.
-
Onlar başqa atomlar tərəfindən götürülə bilər.
-
Və bu həqiqətən bizim kimya haqda təsəvvürümüzün böyük hissəsini formalaşdırır.
-
Bu elementin və ya atomun nə qədər
-
elektronu olduğuna əsaslanıb.
-
Və bu elektronların konfiqurasiyasından,
-
və digər elementlərin elektronlarının konfiqurasiyasından,
-
və ya həmin elementin başqa atomlarının.
-
Biz bir elementin atomunun hımin elementin digər atomu ilə,
-
necə reaksiyaya girdiyini qabaqcadan xəbər verməyə başlaya bilərik,
-
və ya bir elementin atomu -- necə reaksiyaya girdiyini,
-
və ya əlaqə yaratdığını və ya yaratmadığını, digər ato tərəfindən cəzb edildiyini
-
və ya rədd edildiyini.
-
Beləliklə məsələn, biz bu barədə daha çox öyrənəcəyik
-
gələcəkdə, bu mümükündür ki, başqa bir atom,
-
karbondan elektronu vurub çıxara bilsin,
-
sadəcə hər hansı səbəbə görə -- və biz bu barədə danışacağıq
-
bəzi neytral atomların və bəzi elementlərin başqalarına nisbətən
-
Belə ki, bəlkə onların biri karbondan elektronu
-
vurub çıxaracaq və bu karbonun
-
protondan az elektronu olar, deməli beş elektronumuz olar
-
Onda biz vahid müsbət yük alarıq.
-
Beləliklə, bu karbon 12-in, elədiyim birinci versiyanın,
-
altı protonu, altı elektronu var idi və heç bir yükü yox idi.
-
Əgər eletronun birini itirsəm, onda cəmi beşi qalar,
-
və məndə vahid müsbət yük olar.
-
Və biz bu haqda daha çox danışacağıq
-
kimya pleylisti boyunca,
-
ama ümid edirəm sizdə bir fikir oyanıb ki,
-
bu artıq maraqlı olmağa başlayır.
-
Biz artıq bu atom adlanan fundamental tikinti bloku
-
başa düşürük.
-
Və hətta daha maraqlı olan odur ki,
-
bu fundamental tikinti bloku özü daha fundamental tikinti
-
bloklarından düzəlib.
-
Və bunlar hamısı öz aralarında yerdəyişə bilər
-
atomu xassəsini dəyişmək üçün və hətta bir elementin
-
atomundan digər elementin atomuna keçə bilər.
-
Not Synced
Biz insanlar min illərdir ki,
-
Not Synced
Bu da həmin maddələrin ber neçəsinin şəkili.
-
Not Synced
Bu karbondur və burada qrafit şəklindədir.
-
Not Synced
Bunlar hamısı bərk haldadırlar, lakin biz həm də bilirik ki,
-
Not Synced
Onlar təkcə müxtəlif xassələrə malik deyil,
-
Not Synced
bu sözə də bir saniyəyə nüans verəcəm --
-
Not Synced
burdakı saytdan götürmüşəm.
-
Not Synced
elektronlara qarşə daha çox meylliliyi var
-
Not Synced
görünür, bir neçə növ hava mövcuddur - bilirsiz, müəyyən tip
-
Not Synced
hava hissəcikləri və baxır ki hansı tipdə hava hissəciklərindən söhbət gedir,
-
Not Synced
həmçinin biz onların müəəyən hallarda bir biriylə necə reaksiyaya girdiyini müşahidə etməyə başlayırıq.
-
Not Synced
müxtəlif xassələrə malikdirlər
-
Not Synced
məsələn bəziləri işiği müəyyən yolla əks etdirə bilər, digəri yox,
-
Not Synced
protonların və neytronların cəmidir.
-
Not Synced
sadəcə ətrafımızdakı mühitə baxıb
-
Not Synced
və altı protonumuz.
-
Not Synced
və ya müyyən temperaturda yaxud rəngdə yaxud qaz, maye ya da bərk ola bilər,
