WEBVTT

00:00:00.137 --> 00:00:03.002
Биз, адамдар миңдеген жылдар бою жөн гана

00:00:03.002 --> 00:00:05.867
айлана чөйрөгө көз салып, ар кандай заттар бар экенин билгенбиз

00:00:05.867 --> 00:00:07.207
жана бул заттар ар кандай касиетке ээ.

00:00:07.207 --> 00:00:10.333
Алар касиеттери менен гана айырмаланган эмес;

00:00:10.333 --> 00:00:11.954
алар жарыкты кандайдыр бир деңгээлде чагылдыра ,

00:00:11.954 --> 00:00:14.745
алышкан же таптакыр чагылдыра алышкан эмес

00:00:14.745 --> 00:00:17.601
белгилүү бир түстө, белгилүү температурада болгон жана белгилүү бир температурага ээ боло алган.

NOTE Paragraph

00:00:17.601 --> 00:00:20.457
суюк, газ же катуу абалда боло алган.

00:00:20.457 --> 00:00:22.108
Биз белгилүү бир шарттарда алар бири-бири менен ,

00:00:22.108 --> 00:00:24.867
аракеттенерин байкай баштадык.

00:00:24.867 --> 00:00:27.663
Мына бул жерде заттардын сүрөттөлүшү:

00:00:27.663 --> 00:00:31.477
мына бул жерде көмүртек, ал эми бул графит формасында

00:00:31.477 --> 00:00:36.069
бул жерде коргошун, а бул жерде алтын.

00:00:36.069 --> 00:00:38.719
Мен тарткан жана сүрөттөрдө көрсөткөн заттардын баардыгын

00:00:38.719 --> 00:00:41.369
мына бул вебсайттан алдым.

00:00:41.369 --> 00:00:45.453
Булардын баардыгы катуу абалда, бирок бизге белгилүү...

00:00:45.453 --> 00:00:47.395
Эгерде аларда абанын белгилүү бир түрү болсо,

00:00:47.395 --> 00:00:49.338
анда мындай болмок, абанын бөлүкчөлөрүнүн белгилүү түрлөрү,

00:00:49.338 --> 00:00:52.210
абанын бөлүкчөлөрүнүн кайсы тибине көз карандылыгына карата көрүп жатканыңарга карата көрүнөт

00:00:52.210 --> 00:00:55.079
мейли бул көмүртек, кычкылтек же азот болсун,

00:00:55.079 --> 00:00:57.948
алар ар түрдүү касиетти көрсөтөт.

00:00:57.948 --> 00:00:59.425
Же, бир нече башка нерселер суюктук боло алышат,

00:00:59.425 --> 00:01:02.082
же ар түрдүү заттарды жогорку температурага чейин ысытса алар суюктук боло алат

00:01:02.082 --> 00:01:05.018
Эгерде силер алтынды же күмүштү белгилүү температурага чейин жылытсаңар

00:01:05.018 --> 00:01:06.503
силер суюктук ала аласыңар.

00:01:06.503 --> 00:01:09.841
Же, эгер силер көмүртекти күйгүзсөңөр

00:01:09.841 --> 00:01:12.076
аны газ абалында ала аласыңар

00:01:12.076 --> 00:01:13.351
жана аны атмосферага чыгара аласыңар

00:01:13.351 --> 00:01:14.702
жана силер анын структурасын буза аласыңар.

00:01:14.702 --> 00:01:17.271
Булар- биз кандайдыр бир өлчөмдө билген нерселер

00:01:17.271 --> 00:01:20.585
адамзат миңдеген жылдар бою байкаган нерселер.

00:01:20.585 --> 00:01:22.452
Булардын баары бизди табигый суроого алып келет.

00:01:22.452 --> 00:01:24.226
көндүм болгон философиялык суроого,

00:01:24.226 --> 00:01:26.405
бирок эми биз бир аз болсо да жакшыраак жооп бере алабыз.

00:01:26.405 --> 00:01:30.898
жана ал суроо бул, эгер силер бул көмүртекти бузууну уланта берсеңер

00:01:30.898 --> 00:01:33.518
өтө майда жана майда бөлүкчөлөргө чейин,

00:01:33.518 --> 00:01:35.554
анда эң майда бөлүкчө болобу?

00:01:35.554 --> 00:01:39.867
бул заттын мүмкүн болгон эң кичине бөлүгү

00:01:39.867 --> 00:01:43.166
көмүртекти, анын касиеттерин сактай алабы?

00:01:43.166 --> 00:01:45.256
А эгерде кандайдыр бир жол менен бузууну уланта берсеңер

00:01:45.256 --> 00:01:48.390
анда анын касиеттерин жоготот белеңер?

00:01:48.390 --> 00:01:50.354
Мына жооп: болот.

00:01:50.354 --> 00:01:52.200
Биздин терминологияны түшүнүү үчүн:

00:01:52.200 --> 00:01:56.156
булар ар кандай таза заттар белгилүү бир

00:01:56.156 --> 00:01:59.025
температурада белгилүү касиеттерге ээ болгон

00:01:59.025 --> 00:02:01.185
жана кандайдыр бир мүнөздө аракеттенишкен

00:02:01.185 --> 00:02:05.291
бөлүкчөлөрдү биз химиялык элементтер деп атайбыз,

00:02:05.291 --> 00:02:08.729
Көмүртек- бул элемент. Коргошун- бул элемент. Алтын - бул элемент.

00:02:08.729 --> 00:02:10.400
А сиздер айта аласыздарбы суу да элемент деп.

00:02:10.400 --> 00:02:14.221
Адамдар өткөн мезгилде да сууну элемент деп айтышкан.

00:02:14.221 --> 00:02:17.892
Бирок биз бүгүн суу жөнөкөй элементтерден турарын билебиз.

00:02:17.892 --> 00:02:20.405
Ал кычкылтектен жана суутектен турат

00:02:20.405 --> 00:02:25.014
Бизге белгилүү элементтердин баардыгы мында,

00:02:25.014 --> 00:02:27.758
химиялык элементтердин мезгилдик таблицасында көрсөтүлгөн.

00:02:27.758 --> 00:02:29.374
Көмүртек "C" менен белгиленет "Carbon".

00:02:29.374 --> 00:02:30.400
Мен азыр адамзат үчүн эң маанилүүлөрүн

00:02:30.400 --> 00:02:32.379
гана айтканы жатам--

00:02:32.379 --> 00:02:35.502
бирок убакыт өткөн сайын алардын баардыгы менен таанышасыңар

00:02:35.502 --> 00:02:39.148
.Бул кычкылтек. Бул азот. Бул кремний.

00:02:39.148 --> 00:02:42.867
Бул "Au", алтын. Бул -коргошун.

00:02:42.867 --> 00:02:51.995
Бул элементтердин эң майда бөлүкчөсү атом болуп саналат.

00:02:51.995 --> 00:02:54.559
Эгер силер заттарды казганды уланта берсеңер

00:02:54.559 --> 00:02:57.079
жана эң майда бөлүкчөлөргө майдалоону уланта берсеңер

00:02:57.079 --> 00:02:59.415
аягында көмүртектин атомун аласыңар.

00:02:59.415 --> 00:03:00.755
Ушуну эле алтын менен жүргүзсөңөр

00:03:00.755 --> 00:03:02.536
аягында алтындын атомун ала аласыңар.

00:03:02.536 --> 00:03:03.991
Ушундай эле нерсени бул жерде жасасаңар

00:03:03.991 --> 00:03:05.856
аягында силер бул кичинекей майда нерсени аласыңар

00:03:05.856 --> 00:03:07.758
Коргошун менен да ушундай кылганда

00:03:07.758 --> 00:03:09.185
коргошундун атому деген бөлүкчөнү аласыңар.

00:03:09.185 --> 00:03:11.239
Силер аны андан ары ажырата албайсыңар,

00:03:11.239 --> 00:03:13.597
бирок ал коргошун бойдон калат

00:03:13.597 --> 00:03:17.043
себеби ал мурункудай эле коргошундун касиеттерин алып жүрөт

00:03:17.043 --> 00:03:18.330
Жөн гана силерге элестетүүгө мүмкүндүк берсем,

00:03:18.330 --> 00:03:21.193
бул чындыгында элестете албай турган нерсе---

00:03:21.193 --> 00:03:24.040
атомдор укмуштуудай майда.

00:03:24.040 --> 00:03:25.901
Чындыгында, элестете албагандай майда.

00:03:25.901 --> 00:03:27.555
Ошентип мисалы, көмүртек.

00:03:27.555 --> 00:03:29.379
Менин чачым дагы көмүртектен турат.

00:03:29.379 --> 00:03:31.882
Чындыгында менин денемдин көпчүлүгү көмүртектен турат.

00:03:31.882 --> 00:03:35.912
Тирүү жандыктардын көпчүлүгү чындыгында көмүртектен жасалган.

00:03:35.912 --> 00:03:40.533
Ошентип силер менин чачымды алсаңар. Менин чачым дагы көмүртектен турат.

00:03:40.533 --> 00:03:42.231
Менин чачым дээрлик көмүртектен турат.

00:03:42.231 --> 00:03:43.989
Ошентип силер менин чачымды мына бул жерден алсаңар

00:03:43.989 --> 00:03:45.565
менин чачым сары эмес

00:03:45.565 --> 00:03:46.766
бирок кара түс менен эң сонүн дал келет.

00:03:46.766 --> 00:03:47.950
Менин чачтарым кара. Бирок эгерде мен аларды

00:03:47.950 --> 00:03:49.713
экрандан көргөзсөм силер көрө алмак эмесиңер.

00:03:49.713 --> 00:03:51.970
Эгер силер менин чачымды алсаңар, мен силерден сурамакмын

00:03:51.970 --> 00:03:55.200
менин чачтарым туурасынан канча көмүртектин атомунан турат? деп

00:03:55.200 --> 00:03:58.467
Эгер силер менин чачымды туурасынан кессеңер , узунунан эмес

00:03:58.467 --> 00:04:00.361
анан сурасаңар: ал туурасынан канча

00:04:00.361 --> 00:04:03.255
көмүртектин атомунан турат деп?

00:04:03.255 --> 00:04:07.049
Силер билмексиңер, оо, ал бизге атомдор эң эле кичине болот деп айткан.

00:04:07.049 --> 00:04:09.150
Демек, мында миңдеген көмүртектин атомдору,

00:04:09.150 --> 00:04:10.484
он миңдеген, жүз миңдеген көмүртек атомдору болушу мүмкүн.

00:04:10.484 --> 00:04:11.788
А мен "Жок" деп айтмакмын.

00:04:11.788 --> 00:04:14.249
Мында бир миллион көмүртек атому.

00:04:14.249 --> 00:04:17.439
Силер бир миллион көмүртектин атомун, узундугу

00:04:17.439 --> 00:04:20.933
чачтын туурасына барабар болгон узундукта чое алмаксыңар.

00:04:20.933 --> 00:04:22.585
Албетте, бул жакындатылган гана түшүнүк

00:04:22.585 --> 00:04:24.026
алар туура 1,000,000 эмес.

00:04:24.026 --> 00:04:26.605
Бирок бул силерге атомдор канчалык кичинекей экенин сезүүгө мүмкүнчүлүк берет.

00:04:26.605 --> 00:04:28.441
Өзүңөрдүн бир тал чачыңарды жулуп алып

00:04:28.441 --> 00:04:30.991
ал чачтын туурасы боюнча бири-бирине

00:04:30.991 --> 00:04:33.991
жакын тургандай кылып ага бир миллион нерселерди

00:04:33.991 --> 00:04:37.037
кантип батыра аларыңарды элестеткиле.

00:04:37.037 --> 00:04:39.175
Бул кандай калыңдыктагы чач экендигин

00:04:39.175 --> 00:04:40.718
жана анда бир миллион атом бар экендигин

00:04:40.718 --> 00:04:42.979
көрүүгө мүмкүн эмес.

00:04:42.979 --> 00:04:48.092
Бул өзүнчө эле бир укмуш.

00:04:48.092 --> 00:04:49.026
Бизге көмүртектин эң майда бөлүкчөлөрү

00:04:49.026 --> 00:04:51.375
"курулуш блоктор", "кирпичтер" бар экендиги белгилүү

00:04:51.375 --> 00:04:53.933
жеке эле көмүртектики эмес , башка элементтердики да

00:04:53.933 --> 00:04:55.952
Дагы эң кызыгы бул блоктор

00:04:55.952 --> 00:04:59.066
бири бири менен байланышкан.

00:04:59.066 --> 00:05:02.556
көмүртектин атому дагы "фундаменталдык" бөлүкчөлөрдөн турат.

00:05:02.556 --> 00:05:07.469
Алтындын атому да фундаменталдык бөлүкчөлөрдөн турат,

00:05:07.469 --> 00:05:10.445
Элементтер бул фундаменталдык

00:05:10.445 --> 00:05:12.759
бөлүкчөлөрдүн кандай уюшулганы менен аныкталат.

00:05:12.759 --> 00:05:14.087
Эгер силер элементтердин элементардык

00:05:14.087 --> 00:05:15.901
бөлүкчөлөрүнүн санын өзгөртө алсаңар ошол

00:05:15.901 --> 00:05:17.844
элементтин касиеттерин да көмүртектин атомунан турат

00:05:17.844 --> 00:05:18.891
- деп өзгөртө алар элеңер.ал кантип реакцияга кирерин,

00:05:18.891 --> 00:05:22.769
же өзүңөр ал элементти башка элементке өзгөртө алмаксыңар.

00:05:22.769 --> 00:05:25.144
Жөн эле жакшыраак түшүнүү үчүн,

00:05:25.144 --> 00:05:28.010
келгиле фундаменталдык бөлүкчөлөр жөнүндө сүйлөшөлү.

00:05:28.010 --> 00:05:31.825
Ошентип силерде протон бар дейли

00:05:31.825 --> 00:05:35.524
Протон аныктайт.....

00:05:35.524 --> 00:05:38.003
Атомдун ядросундагы протондун саны элементти аныктайт.

00:05:38.003 --> 00:05:40.096
жана мен ядролор жөнүндө айтам

00:05:40.096 --> 00:05:42.969
ал элементи аныктайт.

00:05:42.969 --> 00:05:45.492
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот,

00:05:45.492 --> 00:05:47.333
Эгер силер мезгилдик таблицаны карасаңар

00:05:47.333 --> 00:05:50.154
элементтер атомдук номеринин өсүшүнө карата

00:05:50.154 --> 00:05:51.575
жайгашканын көрөсүңөр.

00:05:51.575 --> 00:05:54.667
Атомдук катар номери- бул элементтеги протондун саны.

00:05:54.667 --> 00:05:58.667
Аныктама боюнча суутектин бир протону бар.

00:05:58.667 --> 00:06:02.800
Гелийдики эки протону бар, көмүртектики 6 протону бар.

00:06:02.800 --> 00:06:05.333
Көмүртекте 7 протон болушу мүмкүн эмес.

00:06:05.333 --> 00:06:07.172
Эгерде 7 протон болсо, ал азот болуп калмак.

00:06:07.172 --> 00:06:09.234
Ал кайра көмүртек болмок эмес.

00:06:09.234 --> 00:06:10.589
Кычкылтекте 8 протон.

00:06:10.589 --> 00:06:12.673
Эгер силер ага кандайдыр бир мүнөздө 1 протон кошсоңор

00:06:12.673 --> 00:06:14.050
анда кычкылтек- кычкылтек болбой калмак

00:06:14.050 --> 00:06:18.333
Ал фтор болмок. Протондор элементтерди аныктайт.

00:06:18.333 --> 00:06:20.067
Ядродогу протондордун саны атомдук саны...

00:06:20.067 --> 00:06:22.967
Мында жазылган номерди

00:06:22.967 --> 00:06:25.447
эсиңерде сактап калгыла,

00:06:25.447 --> 00:06:27.674
Таблицадагы ар бир элемент үчүн

00:06:27.674 --> 00:06:30.116
протондун саны атомдук

00:06:30.116 --> 00:06:31.529
катар санына барабар

00:06:31.529 --> 00:06:34.133
Бул номерлер элементтердин

00:06:34.133 --> 00:06:36.852
касиеттерин аныктоо үчүн жазылган.

00:06:36.867 --> 00:06:38.861
Жана алар бул номерди бул жерге коебуз себеби

00:06:38.861 --> 00:06:42.221
элементтин касиетитерин аныктоо үчүн

00:06:42.221 --> 00:06:46.133
Атомдун эки башка составтык бөлүгү

00:06:46.133 --> 00:06:47.702
биз аларды ушундай атай алабыз го деп ойлойм

00:06:47.702 --> 00:06:55.123
бул электрон жана нейтрон

00:06:55.123 --> 00:06:57.541
Биз өзүбүздүн башыбызда түзө баштаган модель

00:06:57.541 --> 00:07:00.420
жана бул модель, химия илими боюнча илгерилесек биз көрө алабыз

00:07:00.420 --> 00:07:02.833
бул келечекте бир аз абстрактуу боло баштайт

00:07:02.833 --> 00:07:04.821
жана ой жүгүртүү үчүн жетишээрлик татаал боло баштайт.

00:07:04.821 --> 00:07:06.548
Ал жөнүндө мындай ойлосо болот

00:07:06.548 --> 00:07:08.348
Силерде атомдун борборунда жайгашкан

00:07:08.348 --> 00:07:09.825
протон жана нейтрон бар.

00:07:09.825 --> 00:07:11.600
Алар атомдун ядросу

00:07:11.600 --> 00:07:14.867
Ошентип мисалга алсак, биз билгендей көмүртектин 6 протону бар.

00:07:14.867 --> 00:07:19.067
ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты

00:07:19.067 --> 00:07:22.385
Көмүртек-12 , атомунун вариациясынын бири.

00:07:22.385 --> 00:07:24.200
ошондой эле 6 нейтрону бар.

00:07:24.200 --> 00:07:25.748
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот

00:07:25.748 --> 00:07:28.021
бири-биринен нейтрондордун саны менен айырмаланган.

00:07:28.021 --> 00:07:30.113
Ошентип нейтрондор өзгөрө алат, электрондор өзгөрө алат,

00:07:30.113 --> 00:07:31.733
бирок бул ошол эле элемент бойдон калат.

00:07:31.733 --> 00:07:33.267
Протондор өзгөрө албайт.

00:07:33.267 --> 00:07:35.905
Эгер силер протондордун санын өзгөртсөңөр анда башка элементти аласыңар.

00:07:35.905 --> 00:07:39.200
Келгиле мен көмүртек 12-нин ядросун тартайын.

00:07:39.200 --> 00:07:43.200
Ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты.

00:07:43.200 --> 00:07:46.487
Мына силердин алдыңарда көмүртек-12- нин ядросу.

00:07:46.487 --> 00:07:48.333
Кээде ал мындай түрдө да жазылышы мүмкүн.

00:07:48.333 --> 00:07:51.132
Жана кээде алар чындыгында мындай жазышат

00:07:51.132 --> 00:07:53.831
протондордун саны да жазылышы мүмкүн.

00:07:53.831 --> 00:07:56.133
Көмүртек-12 деп аталганынын себеби

00:07:56.133 --> 00:07:58.677
мында -6 нейтронду санагандан кийин

00:07:58.677 --> 00:08:00.379
бул баардыгы

00:08:00.379 --> 00:08:03.675
Бул суроого карата көз караштын

00:08:03.675 --> 00:08:04.741
негизи төмөнкүдө

00:08:04.741 --> 00:08:06.405
Аны кийин карайбыз.

00:08:06.405 --> 00:08:07.770
бул протон менен нейтрондордун ичиндеги

00:08:07.770 --> 00:08:11.844
баардык сандарбы

00:08:11.844 --> 00:08:15.240
Көмүртектин атомдук катар номери-6,

00:08:15.240 --> 00:08:16.628
бирок биз бул жерге кайра жазабыз

00:08:16.628 --> 00:08:18.596
биз өзүбүзгө эске тутуу үчүн

00:08:18.596 --> 00:08:21.342
Ошентип көмүртек атомунун борборунда ушундай ядро жайгашкан.

00:08:21.342 --> 00:08:24.863
Көмүртек -12 нин 6 протону, 6 нейтрону болот.

00:08:24.863 --> 00:08:27.495
Көмүртектин башка түрү, көмүртек -14 версиясы ошондой эле болот.

00:08:27.495 --> 00:08:30.909
6 протону, бирок нейтрону 8 болот.

00:08:30.909 --> 00:08:32.467
Ошентип нейтрондордун саны өзгөрүп турат,

00:08:32.467 --> 00:08:34.610
бирок көмүртек-12 мына бул жерде.

00:08:34.610 --> 00:08:36.842
эгер көмүртек-12 электоронейтралдуу --

00:08:36.842 --> 00:08:40.665
(бул сөздү мен кийинчерээк түшүндүрөм)

00:08:40.665 --> 00:08:43.200
эгер ал электронейтралдуу болсо, анда 6 электрону болот.

00:08:43.200 --> 00:08:45.400
Мен бул 6 электрондун сүрөтүн тартайын.

00:08:45.400 --> 00:08:49.467
Бир,эки, үч, төрт, беш, алты.

00:08:49.467 --> 00:08:51.836
Эң жөнөкөй жолунун бири...

00:08:51.836 --> 00:08:54.634
электрондор менен ядронун өз ара байланышын

00:08:54.634 --> 00:08:56.892
электрондор сыяктуу элестесе болот--

00:08:56.892 --> 00:08:58.846
алар ядронун тегерегинде

00:08:58.846 --> 00:09:00.835
айланып жүрөт

00:09:00.835 --> 00:09:02.956
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот.

00:09:02.956 --> 00:09:04.692
Силер электрондорду ядронун тегерегинде орбиталар

00:09:04.692 --> 00:09:06.700
боюнча айланып жүргөндөй элестетсеңер болот,

00:09:06.700 --> 00:09:08.000
бирок бул туура эмес.

00:09:08.000 --> 00:09:10.499
Алар орбиталар боюнча жылбайт, күндүн тегерегинде

00:09:10.499 --> 00:09:11.660
планеталар айлангандай

00:09:11.660 --> 00:09:13.749
Бирок бул жакшы багыттоочу точка.

00:09:13.749 --> 00:09:16.267
Алардын кыймылын элестетүүчү башка жолу, алар

00:09:16.267 --> 00:09:18.691
ядронун тегерегинде "секирет" же баш аламан кыймылдаган сыяктуу.

00:09:18.691 --> 00:09:19.956
Мунун баары реалдуулук бул жерде кызыктай .

00:09:19.956 --> 00:09:22.073
сезилгендиктен керек болууда

00:09:22.073 --> 00:09:23.544
электрон чынында эле кандай экенин түшүнүү үчүн

00:09:23.544 --> 00:09:26.408
бизге кванттык физикага кайрылууга туура келет.

00:09:26.408 --> 00:09:29.190
Силердин башыңарда биринчи ой жүгүртүүнүн модели-

00:09:29.190 --> 00:09:32.400
көмүртек-12 атомунун борборунда ядро турары болуш керек.

00:09:32.400 --> 00:09:34.067
Мына бул ядро.

00:09:34.067 --> 00:09:36.644
бул ядролор мына бул жерде

00:09:36.644 --> 00:09:40.733
Жана бул электрондор ядронун айланасында жылып жүрүшөт.

00:09:40.733 --> 00:09:43.009
Анын себеби, ал электрондор ядродон алыстап кетпей , анын айланасында жылып жүргөндүгүндө,

00:09:43.009 --> 00:09:45.135
электрондор ядрого байланып калгандыгында,

00:09:45.135 --> 00:09:47.200
алар атомдун бөлүгү болуп саналарынын себеби

00:09:47.200 --> 00:09:49.308
протондор оң электрондук

00:09:49.308 --> 00:09:54.579
зарядка ээ экендигинде,

00:09:54.579 --> 00:09:57.918
а электрондор терс зарядка ээ

00:09:57.918 --> 00:10:02.477
Бул фундаменталдык бөлүкчөлөрдүн касиеттеринин бири.

00:10:02.477 --> 00:10:03.620
Качан силер заряддын эмне

00:10:03.620 --> 00:10:05.467
экенин ойлоно баштаганда

00:10:05.467 --> 00:10:06.867
бул жетишээрлик терең суроо экенин сезесиңер.

00:10:06.867 --> 00:10:08.400
Бирок бизге электромагниттик өз ара арекеттенүү жөнүндө белгилүү болгондой

00:10:08.400 --> 00:10:10.697
карама-каршы заряддар бири-бирине тартылат

00:10:10.697 --> 00:10:13.146
Ошондуктан өзүңөргө төмөнкүдөй

00:10:13.146 --> 00:10:14.959
элестетсеңер эң жакшы:

00:10:14.959 --> 00:10:16.546
протондор менен электрондор

00:10:16.546 --> 00:10:18.133
карама- каршы заряддалгандыктан

00:10:18.133 --> 00:10:20.129
бири-бирине тартылышат.

00:10:20.129 --> 00:10:21.457
Нейтрондор нейтралдуу,

00:10:21.457 --> 00:10:25.088
ошондуктан алар ядронун ичинде болушат

00:10:25.088 --> 00:10:28.579
жана кандайдыр бир деңгээлде конкреттүү атомдордун

00:10:28.579 --> 00:10:33.154
жана элементтердин касиеттерине таасир этишет.

00:10:33.154 --> 00:10:35.005
Электрондордун ар кайсы жакка тарап

00:10:35.005 --> 00:10:36.818
кетпегенинин себеби, алар тартылышат.

00:10:36.818 --> 00:10:38.600
Алар ядрого тартылышат.

00:10:38.600 --> 00:10:42.333
Жана алар эбегейсиз

00:10:42.333 --> 00:10:45.067
ылдамдыкка ээ

00:10:45.067 --> 00:10:47.140
Бул өтө татаал,

00:10:47.140 --> 00:10:48.446
биз кайрадан физиканын

00:10:48.446 --> 00:10:51.546
кызыктуу бөлүмүнө кайрылабыз

00:10:51.546 --> 00:10:52.570
биз электрон чындыгында эмне кылары

00:10:52.570 --> 00:10:54.164
жөнүндө айта баштаганда

00:10:54.164 --> 00:10:55.946
бирок ал жеткиликтүү...

00:10:55.946 --> 00:10:56.842
Мен ойлогондой силер айта аласыңар

00:10:56.842 --> 00:10:57.924
Силер электрон ядронун тегерегинде

00:10:57.924 --> 00:11:00.733
ушундай айланат ядрону кулап түшкөнгө

00:11:00.733 --> 00:11:02.867
мүмкүнчүлүк бербейт деп айта алмаксыңар.

00:11:02.867 --> 00:11:08.123
Ошондой эле көмүртек-12 бул жерде деп белгилегем

00:11:08.123 --> 00:11:09.769
көмүртек 12 протондун белгилүү саны

00:11:09.769 --> 00:11:12.403
кычкылтек 8 протону боюнча аныкталмак.

00:11:12.403 --> 00:11:16.467
Бирок электрондор кайрадан башка электрондор менен аракеттенет.

00:11:16.467 --> 00:11:18.650
Алар башка атомдор аркылуу да алынып келиши мүмкүн.

00:11:18.650 --> 00:11:21.025
Биздин химия жөнүндүгү

00:11:21.025 --> 00:11:23.271
түшүнүгүбүздүн көбү ушунда жатат.

00:11:23.271 --> 00:11:25.995
Ал көп электрондор атмдордо белгилүү элементтин

00:11:25.995 --> 00:11:27.600
атомунда болоруна негизделген.

00:11:27.600 --> 00:11:29.467
жана ал электрондор элементтерде кандай бөлүнгөнү,

00:11:29.467 --> 00:11:33.867
же ошол эле элементтин башка

00:11:33.867 --> 00:11:36.018
атомдору болушу мүмкүн,

00:11:36.018 --> 00:11:41.267
Биз бир элементтин атому ошол эле элементтин

00:11:41.267 --> 00:11:43.333
башка атому менен кантип аракеттенерин элестете алабыз

00:11:43.333 --> 00:11:46.733
же бир элементтин атому кантип аракеттенет,

00:11:46.733 --> 00:11:49.695
Ал байланышты кантип пайда кылат

00:11:49.695 --> 00:11:52.200
башка элементтин башка атому тартышабы же түртүшөбү.

00:11:52.200 --> 00:11:53.420
Ошентип мисалы

00:11:53.420 --> 00:11:56.300
бул жөнүндө алдыда мен көп айтып берем,

00:11:56.300 --> 00:12:00.144
бул башка элементтин атому өзүнө көмүртекке тиешелүү болгон электронду

00:12:00.144 --> 00:12:02.723
алып алуусу мүмкүн бир нече себептердин күчү менен

00:12:02.733 --> 00:12:05.552
Биз кийинчереек конкреттүү элементтердин

00:12:05.552 --> 00:12:10.338
конкреттүү нейтралдуу атомдору жөнүндө сүйлөшөбүз

00:12:10.338 --> 00:12:13.723
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот

00:12:13.723 --> 00:12:15.218
мындай атомдордун бири көмүртектин

00:12:15.218 --> 00:12:17.160
электронун уурдап алышы мүмкүн

00:12:17.160 --> 00:12:19.230
анда көмүртек протонго караганда

00:12:19.230 --> 00:12:21.831
аз электронго ээ болмок.

00:12:21.831 --> 00:12:25.138
беш электронго -6 протон

00:12:25.138 --> 00:12:27.800
мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

00:12:27.800 --> 00:12:30.039
Көмүртек -12 -6 протонго жана нейтронго

00:12:30.039 --> 00:12:34.267
ээ болмок жана алар бири-биринин зарядын нейтралдашат

00:12:34.267 --> 00:12:36.553
эгер мен 1 электронду жоготсом, менде 5 электрон калмак

00:12:36.553 --> 00:12:38.933
анда мен оң зарядка ээ болмокмун.

00:12:38.933 --> 00:12:40.785
биз бул жөнүндө көп жолу сүйлөшөбүз

00:12:40.785 --> 00:12:42.867
Мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

00:12:42.867 --> 00:12:44.302
Биз бул жөнүндө окутуу учурунда көп жолу сүйлөшөбүз.

00:12:44.302 --> 00:12:46.133
бирок мунун баары улам кызыктуу болорун сезериңерге ишенем.

00:12:46.133 --> 00:12:51.800
.Биз бул фундаменталдык "кирпичтерге" жете алабыз.

00:12:51.800 --> 00:12:53.118
(атом деп аталган)

00:12:53.118 --> 00:12:54.920
андан да фундаменталдык "кирпичтерден" түзүлөрүн билүү ого бетер кызыктуу!

00:12:54.920 --> 00:12:56.759
Бул фундаменталдык "кирпичтер"

00:12:56.759 --> 00:12:58.667
фундаменталдык куруу блоктору көбүрөөк

00:12:58.667 --> 00:13:00.867
Жана бул нерселердин бардыгы

00:13:00.867 --> 00:13:03.129
атомдордун касиеттерин өзгөртүү менен

00:13:03.129 --> 00:13:06.044
же бир элементтин атомунан башка элементтин

00:13:06.044 --> 00:13:09.036
атомуна өтүүсү менен алмашып кетүүсү мүмкүн.