1
00:00:00,137 --> 00:00:03,002
Биз, адамдар миңдеген жылдар бою жөн гана

2
00:00:03,002 --> 00:00:05,867
айлана чөйрөгө көз салып, ар кандай заттар бар экенин билгенбиз

3
00:00:05,867 --> 00:00:07,207
жана бул заттар ар кандай касиетке ээ.

4
00:00:07,207 --> 00:00:10,333
Алар касиеттери менен гана айырмаланган эмес;

5
00:00:10,333 --> 00:00:11,954
алар жарыкты кандайдыр бир деңгээлде чагылдыра ,

6
00:00:11,954 --> 00:00:14,745
алышкан же таптакыр чагылдыра алышкан эмес

7
00:00:14,745 --> 00:00:17,601
белгилүү бир түстө, белгилүү температурада болгон жана белгилүү бир температурага ээ боло алган.

8
00:00:17,601 --> 00:00:20,457
суюк, газ же катуу абалда боло алган.

9
00:00:20,457 --> 00:00:22,108
Биз белгилүү бир шарттарда алар бири-бири менен ,

10
00:00:22,108 --> 00:00:24,867
аракеттенерин байкай баштадык.

11
00:00:24,867 --> 00:00:27,663
Мына бул жерде заттардын сүрөттөлүшү:

12
00:00:27,663 --> 00:00:31,477
мына бул жерде көмүртек, ал эми бул графит формасында

13
00:00:31,477 --> 00:00:36,069
бул жерде коргошун, а бул жерде алтын.

14
00:00:36,069 --> 00:00:38,719
Мен тарткан жана сүрөттөрдө көрсөткөн заттардын баардыгын

15
00:00:38,719 --> 00:00:41,369
мына бул вебсайттан алдым.

16
00:00:41,369 --> 00:00:45,453
Булардын баардыгы катуу абалда, бирок бизге белгилүү...

17
00:00:45,453 --> 00:00:47,395
Эгерде аларда абанын белгилүү бир түрү болсо,

18
00:00:47,395 --> 00:00:49,338
анда мындай болмок, абанын бөлүкчөлөрүнүн белгилүү түрлөрү,

19
00:00:49,338 --> 00:00:52,210
абанын бөлүкчөлөрүнүн кайсы тибине көз карандылыгына карата көрүп жатканыңарга карата көрүнөт

20
00:00:52,210 --> 00:00:55,079
мейли бул көмүртек, кычкылтек же азот болсун,

21
00:00:55,079 --> 00:00:57,948
алар ар түрдүү касиетти көрсөтөт.

22
00:00:57,948 --> 00:00:59,425
Же, бир нече башка нерселер суюктук боло алышат,

23
00:00:59,425 --> 00:01:02,082
же ар түрдүү заттарды жогорку температурага чейин ысытса алар суюктук боло алат

24
00:01:02,082 --> 00:01:05,018
Эгерде силер алтынды же күмүштү белгилүү температурага чейин жылытсаңар

25
00:01:05,018 --> 00:01:06,503
силер суюктук ала аласыңар.

26
00:01:06,503 --> 00:01:09,841
Же, эгер силер көмүртекти күйгүзсөңөр

27
00:01:09,841 --> 00:01:12,076
аны газ абалында ала аласыңар

28
00:01:12,076 --> 00:01:13,351
жана аны атмосферага чыгара аласыңар

29
00:01:13,351 --> 00:01:14,702
жана силер анын структурасын буза аласыңар.

30
00:01:14,702 --> 00:01:17,271
Булар- биз кандайдыр бир өлчөмдө билген нерселер

31
00:01:17,271 --> 00:01:20,585
адамзат миңдеген жылдар бою байкаган нерселер.

32
00:01:20,585 --> 00:01:22,452
Булардын баары бизди табигый суроого алып келет.

33
00:01:22,452 --> 00:01:24,226
көндүм болгон философиялык суроого,

34
00:01:24,226 --> 00:01:26,405
бирок эми биз бир аз болсо да жакшыраак жооп бере алабыз.

35
00:01:26,405 --> 00:01:30,898
жана ал суроо бул, эгер силер бул көмүртекти бузууну уланта берсеңер

36
00:01:30,898 --> 00:01:33,518
өтө майда жана майда бөлүкчөлөргө чейин,

37
00:01:33,518 --> 00:01:35,554
анда эң майда бөлүкчө болобу?

38
00:01:35,554 --> 00:01:39,867
бул заттын мүмкүн болгон эң кичине бөлүгү

39
00:01:39,867 --> 00:01:43,166
көмүртекти, анын касиеттерин сактай алабы?

40
00:01:43,166 --> 00:01:45,256
А эгерде кандайдыр бир жол менен бузууну уланта берсеңер

41
00:01:45,256 --> 00:01:48,390
анда анын касиеттерин жоготот белеңер?

42
00:01:48,390 --> 00:01:50,354
Мына жооп: болот.

43
00:01:50,354 --> 00:01:52,200
Биздин терминологияны түшүнүү үчүн:

44
00:01:52,200 --> 00:01:56,156
булар ар кандай таза заттар белгилүү бир

45
00:01:56,156 --> 00:01:59,025
температурада белгилүү касиеттерге ээ болгон

46
00:01:59,025 --> 00:02:01,185
жана кандайдыр бир мүнөздө аракеттенишкен

47
00:02:01,185 --> 00:02:05,291
бөлүкчөлөрдү биз химиялык элементтер деп атайбыз,

48
00:02:05,291 --> 00:02:08,729
Көмүртек- бул элемент. Коргошун- бул элемент. Алтын - бул элемент.

49
00:02:08,729 --> 00:02:10,400
А сиздер айта аласыздарбы суу да элемент деп.

50
00:02:10,400 --> 00:02:14,221
Адамдар өткөн мезгилде да сууну элемент деп айтышкан.

51
00:02:14,221 --> 00:02:17,892
Бирок биз бүгүн суу жөнөкөй элементтерден турарын билебиз.

52
00:02:17,892 --> 00:02:20,405
Ал кычкылтектен жана суутектен турат

53
00:02:20,405 --> 00:02:25,014
Бизге белгилүү элементтердин баардыгы мында,

54
00:02:25,014 --> 00:02:27,758
химиялык элементтердин мезгилдик таблицасында көрсөтүлгөн.

55
00:02:27,758 --> 00:02:29,374
Көмүртек "C" менен белгиленет "Carbon".

56
00:02:29,374 --> 00:02:30,400
Мен азыр адамзат үчүн эң маанилүүлөрүн

57
00:02:30,400 --> 00:02:32,379
гана айтканы жатам--

58
00:02:32,379 --> 00:02:35,502
бирок убакыт өткөн сайын алардын баардыгы менен таанышасыңар

59
00:02:35,502 --> 00:02:39,148
.Бул кычкылтек. Бул азот. Бул кремний.

60
00:02:39,148 --> 00:02:42,867
Бул "Au", алтын. Бул -коргошун.

61
00:02:42,867 --> 00:02:51,995
Бул элементтердин эң майда бөлүкчөсү атом болуп саналат.

62
00:02:51,995 --> 00:02:54,559
Эгер силер заттарды казганды уланта берсеңер

63
00:02:54,559 --> 00:02:57,079
жана эң майда бөлүкчөлөргө майдалоону уланта берсеңер

64
00:02:57,079 --> 00:02:59,415
аягында көмүртектин атомун аласыңар.

65
00:02:59,415 --> 00:03:00,755
Ушуну эле алтын менен жүргүзсөңөр

66
00:03:00,755 --> 00:03:02,536
аягында алтындын атомун ала аласыңар.

67
00:03:02,536 --> 00:03:03,991
Ушундай эле нерсени бул жерде жасасаңар

68
00:03:03,991 --> 00:03:05,856
аягында силер бул кичинекей майда нерсени аласыңар

69
00:03:05,856 --> 00:03:07,758
Коргошун менен да ушундай кылганда

70
00:03:07,758 --> 00:03:09,185
коргошундун атому деген бөлүкчөнү аласыңар.

71
00:03:09,185 --> 00:03:11,239
Силер аны андан ары ажырата албайсыңар,

72
00:03:11,239 --> 00:03:13,597
бирок ал коргошун бойдон калат

73
00:03:13,597 --> 00:03:17,043
себеби ал мурункудай эле коргошундун касиеттерин алып жүрөт

74
00:03:17,043 --> 00:03:18,330
Жөн гана силерге элестетүүгө мүмкүндүк берсем,

75
00:03:18,330 --> 00:03:21,193
бул чындыгында элестете албай турган нерсе---

76
00:03:21,193 --> 00:03:24,040
атомдор укмуштуудай майда.

77
00:03:24,040 --> 00:03:25,901
Чындыгында, элестете албагандай майда.

78
00:03:25,901 --> 00:03:27,555
Ошентип мисалы, көмүртек.

79
00:03:27,555 --> 00:03:29,379
Менин чачым дагы көмүртектен турат.

80
00:03:29,379 --> 00:03:31,882
Чындыгында менин денемдин көпчүлүгү көмүртектен турат.

81
00:03:31,882 --> 00:03:35,912
Тирүү жандыктардын көпчүлүгү чындыгында көмүртектен жасалган.

82
00:03:35,912 --> 00:03:40,533
Ошентип силер менин чачымды алсаңар. Менин чачым дагы көмүртектен турат.

83
00:03:40,533 --> 00:03:42,231
Менин чачым дээрлик көмүртектен турат.

84
00:03:42,231 --> 00:03:43,989
Ошентип силер менин чачымды мына бул жерден алсаңар

85
00:03:43,989 --> 00:03:45,565
менин чачым сары эмес

86
00:03:45,565 --> 00:03:46,766
бирок кара түс менен эң сонүн дал келет.

87
00:03:46,766 --> 00:03:47,950
Менин чачтарым кара. Бирок эгерде мен аларды

88
00:03:47,950 --> 00:03:49,713
экрандан көргөзсөм силер көрө алмак эмесиңер.

89
00:03:49,713 --> 00:03:51,970
Эгер силер менин чачымды алсаңар, мен силерден сурамакмын

90
00:03:51,970 --> 00:03:55,200
менин чачтарым туурасынан канча көмүртектин атомунан турат? деп

91
00:03:55,200 --> 00:03:58,467
Эгер силер менин чачымды туурасынан кессеңер , узунунан эмес

92
00:03:58,467 --> 00:04:00,361
анан сурасаңар: ал туурасынан канча

93
00:04:00,361 --> 00:04:03,255
көмүртектин атомунан турат деп?

94
00:04:03,255 --> 00:04:07,049
Силер билмексиңер, оо, ал бизге атомдор эң эле кичине болот деп айткан.

95
00:04:07,049 --> 00:04:09,150
Демек, мында миңдеген көмүртектин атомдору,

96
00:04:09,150 --> 00:04:10,484
он миңдеген, жүз миңдеген көмүртек атомдору болушу мүмкүн.

97
00:04:10,484 --> 00:04:11,788
А мен "Жок" деп айтмакмын.

98
00:04:11,788 --> 00:04:14,249
Мында бир миллион көмүртек атому.

99
00:04:14,249 --> 00:04:17,439
Силер бир миллион көмүртектин атомун, узундугу

100
00:04:17,439 --> 00:04:20,933
чачтын туурасына барабар болгон узундукта чое алмаксыңар.

101
00:04:20,933 --> 00:04:22,585
Албетте, бул жакындатылган гана түшүнүк

102
00:04:22,585 --> 00:04:24,026
алар туура 1,000,000 эмес.

103
00:04:24,026 --> 00:04:26,605
Бирок бул силерге атомдор канчалык кичинекей экенин сезүүгө мүмкүнчүлүк берет.

104
00:04:26,605 --> 00:04:28,441
Өзүңөрдүн бир тал чачыңарды жулуп алып

105
00:04:28,441 --> 00:04:30,991
ал чачтын туурасы боюнча бири-бирине

106
00:04:30,991 --> 00:04:33,991
жакын тургандай кылып ага бир миллион нерселерди

107
00:04:33,991 --> 00:04:37,037
кантип батыра аларыңарды элестеткиле.

108
00:04:37,037 --> 00:04:39,175
Бул кандай калыңдыктагы чач экендигин

109
00:04:39,175 --> 00:04:40,718
жана анда бир миллион атом бар экендигин

110
00:04:40,718 --> 00:04:42,979
көрүүгө мүмкүн эмес.

111
00:04:42,979 --> 00:04:48,092
Бул өзүнчө эле бир укмуш.

112
00:04:48,092 --> 00:04:49,026
Бизге көмүртектин эң майда бөлүкчөлөрү

113
00:04:49,026 --> 00:04:51,375
"курулуш блоктор", "кирпичтер" бар экендиги белгилүү

114
00:04:51,375 --> 00:04:53,933
жеке эле көмүртектики эмес , башка элементтердики да

115
00:04:53,933 --> 00:04:55,952
Дагы эң кызыгы бул блоктор

116
00:04:55,952 --> 00:04:59,066
бири бири менен байланышкан.

117
00:04:59,066 --> 00:05:02,556
көмүртектин атому дагы "фундаменталдык" бөлүкчөлөрдөн турат.

118
00:05:02,556 --> 00:05:07,469
Алтындын атому да фундаменталдык бөлүкчөлөрдөн турат,

119
00:05:07,469 --> 00:05:10,445
Элементтер бул фундаменталдык

120
00:05:10,445 --> 00:05:12,759
бөлүкчөлөрдүн кандай уюшулганы менен аныкталат.

121
00:05:12,759 --> 00:05:14,087
Эгер силер элементтердин элементардык

122
00:05:14,087 --> 00:05:15,901
бөлүкчөлөрүнүн санын өзгөртө алсаңар ошол

123
00:05:15,901 --> 00:05:17,844
элементтин касиеттерин да көмүртектин атомунан турат

124
00:05:17,844 --> 00:05:18,891
- деп өзгөртө алар элеңер.ал кантип реакцияга кирерин,

125
00:05:18,891 --> 00:05:22,769
же өзүңөр ал элементти башка элементке өзгөртө алмаксыңар.

126
00:05:22,769 --> 00:05:25,144
Жөн эле жакшыраак түшүнүү үчүн,

127
00:05:25,144 --> 00:05:28,010
келгиле фундаменталдык бөлүкчөлөр жөнүндө сүйлөшөлү.

128
00:05:28,010 --> 00:05:31,825
Ошентип силерде протон бар дейли

129
00:05:31,825 --> 00:05:35,524
Протон аныктайт.....

130
00:05:35,524 --> 00:05:38,003
Атомдун ядросундагы протондун саны элементти аныктайт.

131
00:05:38,003 --> 00:05:40,096
жана мен ядролор жөнүндө айтам

132
00:05:40,096 --> 00:05:42,969
ал элементи аныктайт.

133
00:05:42,969 --> 00:05:45,492
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот,

134
00:05:45,492 --> 00:05:47,333
Эгер силер мезгилдик таблицаны карасаңар

135
00:05:47,333 --> 00:05:50,154
элементтер атомдук номеринин өсүшүнө карата

136
00:05:50,154 --> 00:05:51,575
жайгашканын көрөсүңөр.

137
00:05:51,575 --> 00:05:54,667
Атомдук катар номери- бул элементтеги протондун саны.

138
00:05:54,667 --> 00:05:58,667
Аныктама боюнча суутектин бир протону бар.

139
00:05:58,667 --> 00:06:02,800
Гелийдики эки протону бар, көмүртектики 6 протону бар.

140
00:06:02,800 --> 00:06:05,333
Көмүртекте 7 протон болушу мүмкүн эмес.

141
00:06:05,333 --> 00:06:07,172
Эгерде 7 протон болсо, ал азот болуп калмак.

142
00:06:07,172 --> 00:06:09,234
Ал кайра көмүртек болмок эмес.

143
00:06:09,234 --> 00:06:10,589
Кычкылтекте 8 протон.

144
00:06:10,589 --> 00:06:12,673
Эгер силер ага кандайдыр бир мүнөздө 1 протон кошсоңор

145
00:06:12,673 --> 00:06:14,050
анда кычкылтек- кычкылтек болбой калмак

146
00:06:14,050 --> 00:06:18,333
Ал фтор болмок. Протондор элементтерди аныктайт.

147
00:06:18,333 --> 00:06:20,067
Ядродогу протондордун саны атомдук саны...

148
00:06:20,067 --> 00:06:22,967
Мында жазылган номерди

149
00:06:22,967 --> 00:06:25,447
эсиңерде сактап калгыла,

150
00:06:25,447 --> 00:06:27,674
Таблицадагы ар бир элемент үчүн

151
00:06:27,674 --> 00:06:30,116
протондун саны атомдук

152
00:06:30,116 --> 00:06:31,529
катар санына барабар

153
00:06:31,529 --> 00:06:34,133
Бул номерлер элементтердин

154
00:06:34,133 --> 00:06:36,852
касиеттерин аныктоо үчүн жазылган.

155
00:06:36,867 --> 00:06:38,861
Жана алар бул номерди бул жерге коебуз себеби

156
00:06:38,861 --> 00:06:42,221
элементтин касиетитерин аныктоо үчүн

157
00:06:42,221 --> 00:06:46,133
Атомдун эки башка составтык бөлүгү

158
00:06:46,133 --> 00:06:47,702
биз аларды ушундай атай алабыз го деп ойлойм

159
00:06:47,702 --> 00:06:55,123
бул электрон жана нейтрон

160
00:06:55,123 --> 00:06:57,541
Биз өзүбүздүн башыбызда түзө баштаган модель

161
00:06:57,541 --> 00:07:00,420
жана бул модель, химия илими боюнча илгерилесек биз көрө алабыз

162
00:07:00,420 --> 00:07:02,833
бул келечекте бир аз абстрактуу боло баштайт

163
00:07:02,833 --> 00:07:04,821
жана ой жүгүртүү үчүн жетишээрлик татаал боло баштайт.

164
00:07:04,821 --> 00:07:06,548
Ал жөнүндө мындай ойлосо болот

165
00:07:06,548 --> 00:07:08,348
Силерде атомдун борборунда жайгашкан

166
00:07:08,348 --> 00:07:09,825
протон жана нейтрон бар.

167
00:07:09,825 --> 00:07:11,600
Алар атомдун ядросу

168
00:07:11,600 --> 00:07:14,867
Ошентип мисалга алсак, биз билгендей көмүртектин 6 протону бар.

169
00:07:14,867 --> 00:07:19,067
ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты

170
00:07:19,067 --> 00:07:22,385
Көмүртек-12 , атомунун вариациясынын бири.

171
00:07:22,385 --> 00:07:24,200
ошондой эле 6 нейтрону бар.

172
00:07:24,200 --> 00:07:25,748
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот

173
00:07:25,748 --> 00:07:28,021
бири-биринен нейтрондордун саны менен айырмаланган.

174
00:07:28,021 --> 00:07:30,113
Ошентип нейтрондор өзгөрө алат, электрондор өзгөрө алат,

175
00:07:30,113 --> 00:07:31,733
бирок бул ошол эле элемент бойдон калат.

176
00:07:31,733 --> 00:07:33,267
Протондор өзгөрө албайт.

177
00:07:33,267 --> 00:07:35,905
Эгер силер протондордун санын өзгөртсөңөр анда башка элементти аласыңар.

178
00:07:35,905 --> 00:07:39,200
Келгиле мен көмүртек 12-нин ядросун тартайын.

179
00:07:39,200 --> 00:07:43,200
Ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты.

180
00:07:43,200 --> 00:07:46,487
Мына силердин алдыңарда көмүртек-12- нин ядросу.

181
00:07:46,487 --> 00:07:48,333
Кээде ал мындай түрдө да жазылышы мүмкүн.

182
00:07:48,333 --> 00:07:51,132
Жана кээде алар чындыгында мындай жазышат

183
00:07:51,132 --> 00:07:53,831
протондордун саны да жазылышы мүмкүн.

184
00:07:53,831 --> 00:07:56,133
Көмүртек-12 деп аталганынын себеби

185
00:07:56,133 --> 00:07:58,677
мында -6 нейтронду санагандан кийин

186
00:07:58,677 --> 00:08:00,379
бул баардыгы

187
00:08:00,379 --> 00:08:03,675
Бул суроого карата көз караштын

188
00:08:03,675 --> 00:08:04,741
негизи төмөнкүдө

189
00:08:04,741 --> 00:08:06,405
Аны кийин карайбыз.

190
00:08:06,405 --> 00:08:07,770
бул протон менен нейтрондордун ичиндеги

191
00:08:07,770 --> 00:08:11,844
баардык сандарбы

192
00:08:11,844 --> 00:08:15,240
Көмүртектин атомдук катар номери-6,

193
00:08:15,240 --> 00:08:16,628
бирок биз бул жерге кайра жазабыз

194
00:08:16,628 --> 00:08:18,596
биз өзүбүзгө эске тутуу үчүн

195
00:08:18,596 --> 00:08:21,342
Ошентип көмүртек атомунун борборунда ушундай ядро жайгашкан.

196
00:08:21,342 --> 00:08:24,863
Көмүртек -12 нин 6 протону, 6 нейтрону болот.

197
00:08:24,863 --> 00:08:27,495
Көмүртектин башка түрү, көмүртек -14 версиясы ошондой эле болот.

198
00:08:27,495 --> 00:08:30,909
6 протону, бирок нейтрону 8 болот.

199
00:08:30,909 --> 00:08:32,467
Ошентип нейтрондордун саны өзгөрүп турат,

200
00:08:32,467 --> 00:08:34,610
бирок көмүртек-12 мына бул жерде.

201
00:08:34,610 --> 00:08:36,842
эгер көмүртек-12 электоронейтралдуу --

202
00:08:36,842 --> 00:08:40,665
(бул сөздү мен кийинчерээк түшүндүрөм)

203
00:08:40,665 --> 00:08:43,200
эгер ал электронейтралдуу болсо, анда 6 электрону болот.

204
00:08:43,200 --> 00:08:45,400
Мен бул 6 электрондун сүрөтүн тартайын.

205
00:08:45,400 --> 00:08:49,467
Бир,эки, үч, төрт, беш, алты.

206
00:08:49,467 --> 00:08:51,836
Эң жөнөкөй жолунун бири...

207
00:08:51,836 --> 00:08:54,634
электрондор менен ядронун өз ара байланышын

208
00:08:54,634 --> 00:08:56,892
электрондор сыяктуу элестесе болот--

209
00:08:56,892 --> 00:08:58,846
алар ядронун тегерегинде

210
00:08:58,846 --> 00:09:00,835
айланып жүрөт

211
00:09:00,835 --> 00:09:02,956
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот.

212
00:09:02,956 --> 00:09:04,692
Силер электрондорду ядронун тегерегинде орбиталар

213
00:09:04,692 --> 00:09:06,700
боюнча айланып жүргөндөй элестетсеңер болот,

214
00:09:06,700 --> 00:09:08,000
бирок бул туура эмес.

215
00:09:08,000 --> 00:09:10,499
Алар орбиталар боюнча жылбайт, күндүн тегерегинде

216
00:09:10,499 --> 00:09:11,660
планеталар айлангандай

217
00:09:11,660 --> 00:09:13,749
Бирок бул жакшы багыттоочу точка.

218
00:09:13,749 --> 00:09:16,267
Алардын кыймылын элестетүүчү башка жолу, алар

219
00:09:16,267 --> 00:09:18,691
ядронун тегерегинде "секирет" же баш аламан кыймылдаган сыяктуу.

220
00:09:18,691 --> 00:09:19,956
Мунун баары реалдуулук бул жерде кызыктай .

221
00:09:19,956 --> 00:09:22,073
сезилгендиктен керек болууда

222
00:09:22,073 --> 00:09:23,544
электрон чынында эле кандай экенин түшүнүү үчүн

223
00:09:23,544 --> 00:09:26,408
бизге кванттык физикага кайрылууга туура келет.

224
00:09:26,408 --> 00:09:29,190
Силердин башыңарда биринчи ой жүгүртүүнүн модели-

225
00:09:29,190 --> 00:09:32,400
көмүртек-12 атомунун борборунда ядро турары болуш керек.

226
00:09:32,400 --> 00:09:34,067
Мына бул ядро.

227
00:09:34,067 --> 00:09:36,644
бул ядролор мына бул жерде

228
00:09:36,644 --> 00:09:40,733
Жана бул электрондор ядронун айланасында жылып жүрүшөт.

229
00:09:40,733 --> 00:09:43,009
Анын себеби, ал электрондор ядродон алыстап кетпей , анын айланасында жылып жүргөндүгүндө,

230
00:09:43,009 --> 00:09:45,135
электрондор ядрого байланып калгандыгында,

231
00:09:45,135 --> 00:09:47,200
алар атомдун бөлүгү болуп саналарынын себеби

232
00:09:47,200 --> 00:09:49,308
протондор оң электрондук

233
00:09:49,308 --> 00:09:54,579
зарядка ээ экендигинде,

234
00:09:54,579 --> 00:09:57,918
а электрондор терс зарядка ээ

235
00:09:57,918 --> 00:10:02,477
Бул фундаменталдык бөлүкчөлөрдүн касиеттеринин бири.

236
00:10:02,477 --> 00:10:03,620
Качан силер заряддын эмне

237
00:10:03,620 --> 00:10:05,467
экенин ойлоно баштаганда

238
00:10:05,467 --> 00:10:06,867
бул жетишээрлик терең суроо экенин сезесиңер.

239
00:10:06,867 --> 00:10:08,400
Бирок бизге электромагниттик өз ара арекеттенүү жөнүндө белгилүү болгондой

240
00:10:08,400 --> 00:10:10,697
карама-каршы заряддар бири-бирине тартылат

241
00:10:10,697 --> 00:10:13,146
Ошондуктан өзүңөргө төмөнкүдөй

242
00:10:13,146 --> 00:10:14,959
элестетсеңер эң жакшы:

243
00:10:14,959 --> 00:10:16,546
протондор менен электрондор

244
00:10:16,546 --> 00:10:18,133
карама- каршы заряддалгандыктан

245
00:10:18,133 --> 00:10:20,129
бири-бирине тартылышат.

246
00:10:20,129 --> 00:10:21,457
Нейтрондор нейтралдуу,

247
00:10:21,457 --> 00:10:25,088
ошондуктан алар ядронун ичинде болушат

248
00:10:25,088 --> 00:10:28,579
жана кандайдыр бир деңгээлде конкреттүү атомдордун

249
00:10:28,579 --> 00:10:33,154
жана элементтердин касиеттерине таасир этишет.

250
00:10:33,154 --> 00:10:35,005
Электрондордун ар кайсы жакка тарап

251
00:10:35,005 --> 00:10:36,818
кетпегенинин себеби, алар тартылышат.

252
00:10:36,818 --> 00:10:38,600
Алар ядрого тартылышат.

253
00:10:38,600 --> 00:10:42,333
Жана алар эбегейсиз

254
00:10:42,333 --> 00:10:45,067
ылдамдыкка ээ

255
00:10:45,067 --> 00:10:47,140
Бул өтө татаал,

256
00:10:47,140 --> 00:10:48,446
биз кайрадан физиканын

257
00:10:48,446 --> 00:10:51,546
кызыктуу бөлүмүнө кайрылабыз

258
00:10:51,546 --> 00:10:52,570
биз электрон чындыгында эмне кылары

259
00:10:52,570 --> 00:10:54,164
жөнүндө айта баштаганда

260
00:10:54,164 --> 00:10:55,946
бирок ал жеткиликтүү...

261
00:10:55,946 --> 00:10:56,842
Мен ойлогондой силер айта аласыңар

262
00:10:56,842 --> 00:10:57,924
Силер электрон ядронун тегерегинде

263
00:10:57,924 --> 00:11:00,733
ушундай айланат ядрону кулап түшкөнгө

264
00:11:00,733 --> 00:11:02,867
мүмкүнчүлүк бербейт деп айта алмаксыңар.

265
00:11:02,867 --> 00:11:08,123
Ошондой эле көмүртек-12 бул жерде деп белгилегем

266
00:11:08,123 --> 00:11:09,769
көмүртек 12 протондун белгилүү саны

267
00:11:09,769 --> 00:11:12,403
кычкылтек 8 протону боюнча аныкталмак.

268
00:11:12,403 --> 00:11:16,467
Бирок электрондор кайрадан башка электрондор менен аракеттенет.

269
00:11:16,467 --> 00:11:18,650
Алар башка атомдор аркылуу да алынып келиши мүмкүн.

270
00:11:18,650 --> 00:11:21,025
Биздин химия жөнүндүгү

271
00:11:21,025 --> 00:11:23,271
түшүнүгүбүздүн көбү ушунда жатат.

272
00:11:23,271 --> 00:11:25,995
Ал көп электрондор атмдордо белгилүү элементтин

273
00:11:25,995 --> 00:11:27,600
атомунда болоруна негизделген.

274
00:11:27,600 --> 00:11:29,467
жана ал электрондор элементтерде кандай бөлүнгөнү,

275
00:11:29,467 --> 00:11:33,867
же ошол эле элементтин башка

276
00:11:33,867 --> 00:11:36,018
атомдору болушу мүмкүн,

277
00:11:36,018 --> 00:11:41,267
Биз бир элементтин атому ошол эле элементтин

278
00:11:41,267 --> 00:11:43,333
башка атому менен кантип аракеттенерин элестете алабыз

279
00:11:43,333 --> 00:11:46,733
же бир элементтин атому кантип аракеттенет,

280
00:11:46,733 --> 00:11:49,695
Ал байланышты кантип пайда кылат

281
00:11:49,695 --> 00:11:52,200
башка элементтин башка атому тартышабы же түртүшөбү.

282
00:11:52,200 --> 00:11:53,420
Ошентип мисалы

283
00:11:53,420 --> 00:11:56,300
бул жөнүндө алдыда мен көп айтып берем,

284
00:11:56,300 --> 00:12:00,144
бул башка элементтин атому өзүнө көмүртекке тиешелүү болгон электронду

285
00:12:00,144 --> 00:12:02,723
алып алуусу мүмкүн бир нече себептердин күчү менен

286
00:12:02,733 --> 00:12:05,552
Биз кийинчереек конкреттүү элементтердин

287
00:12:05,552 --> 00:12:10,338
конкреттүү нейтралдуу атомдору жөнүндө сүйлөшөбүз

288
00:12:10,338 --> 00:12:13,723
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот

289
00:12:13,723 --> 00:12:15,218
мындай атомдордун бири көмүртектин

290
00:12:15,218 --> 00:12:17,160
электронун уурдап алышы мүмкүн

291
00:12:17,160 --> 00:12:19,230
анда көмүртек протонго караганда

292
00:12:19,230 --> 00:12:21,831
аз электронго ээ болмок.

293
00:12:21,831 --> 00:12:25,138
беш электронго -6 протон

294
00:12:25,138 --> 00:12:27,800
мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

295
00:12:27,800 --> 00:12:30,039
Көмүртек -12 -6 протонго жана нейтронго

296
00:12:30,039 --> 00:12:34,267
ээ болмок жана алар бири-биринин зарядын нейтралдашат

297
00:12:34,267 --> 00:12:36,553
эгер мен 1 электронду жоготсом, менде 5 электрон калмак

298
00:12:36,553 --> 00:12:38,933
анда мен оң зарядка ээ болмокмун.

299
00:12:38,933 --> 00:12:40,785
биз бул жөнүндө көп жолу сүйлөшөбүз

300
00:12:40,785 --> 00:12:42,867
Мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

301
00:12:42,867 --> 00:12:44,302
Биз бул жөнүндө окутуу учурунда көп жолу сүйлөшөбүз.

302
00:12:44,302 --> 00:12:46,133
бирок мунун баары улам кызыктуу болорун сезериңерге ишенем.

303
00:12:46,133 --> 00:12:51,800
.Биз бул фундаменталдык "кирпичтерге" жете алабыз.

304
00:12:51,800 --> 00:12:53,118
(атом деп аталган)

305
00:12:53,118 --> 00:12:54,920
андан да фундаменталдык "кирпичтерден" түзүлөрүн билүү ого бетер кызыктуу!

306
00:12:54,920 --> 00:12:56,759
Бул фундаменталдык "кирпичтер"

307
00:12:56,759 --> 00:12:58,667
фундаменталдык куруу блоктору көбүрөөк

308
00:12:58,667 --> 00:13:00,867
Жана бул нерселердин бардыгы

309
00:13:00,867 --> 00:13:03,129
атомдордун касиеттерин өзгөртүү менен

310
00:13:03,129 --> 00:13:06,044
же бир элементтин атомунан башка элементтин

311
00:13:06,044 --> 00:13:09,036
атомуна өтүүсү менен алмашып кетүүсү мүмкүн.