0:00:00.137,0:00:03.002
Биз, адамдар миңдеген жылдар бою жөн гана

0:00:03.002,0:00:05.867
айлана чөйрөгө көз салып, ар кандай заттар бар экенин билгенбиз

0:00:05.867,0:00:07.207
жана бул заттар ар кандай касиетке ээ.

0:00:07.207,0:00:10.333
Алар касиеттери менен гана айырмаланган эмес;

0:00:10.333,0:00:11.954
алар жарыкты кандайдыр бир деңгээлде чагылдыра ,

0:00:11.954,0:00:14.745
алышкан же таптакыр чагылдыра алышкан эмес

0:00:14.745,0:00:17.601
белгилүү бир түстө, белгилүү температурада болгон жана белгилүү бир температурага ээ боло алган.

0:00:17.601,0:00:20.457
суюк, газ же катуу абалда боло алган.

0:00:20.457,0:00:22.108
Биз белгилүү бир шарттарда алар бири-бири менен ,

0:00:22.108,0:00:24.867
аракеттенерин байкай баштадык.

0:00:24.867,0:00:27.663
Мына бул жерде заттардын сүрөттөлүшү:

0:00:27.663,0:00:31.477
мына бул жерде көмүртек, ал эми бул графит формасында

0:00:31.477,0:00:36.069
бул жерде коргошун, а бул жерде алтын.

0:00:36.069,0:00:38.719
Мен тарткан жана сүрөттөрдө көрсөткөн заттардын баардыгын

0:00:38.719,0:00:41.369
мына бул вебсайттан алдым.

0:00:41.369,0:00:45.453
Булардын баардыгы катуу абалда, бирок бизге белгилүү...

0:00:45.453,0:00:47.395
Эгерде аларда абанын белгилүү бир түрү болсо,

0:00:47.395,0:00:49.338
анда мындай болмок, абанын бөлүкчөлөрүнүн белгилүү түрлөрү,

0:00:49.338,0:00:52.210
абанын бөлүкчөлөрүнүн кайсы тибине көз карандылыгына карата көрүп жатканыңарга карата көрүнөт

0:00:52.210,0:00:55.079
мейли бул көмүртек, кычкылтек же азот болсун,

0:00:55.079,0:00:57.948
алар ар түрдүү касиетти көрсөтөт.

0:00:57.948,0:00:59.425
Же, бир нече башка нерселер суюктук боло алышат,

0:00:59.425,0:01:02.082
же ар түрдүү заттарды жогорку температурага чейин ысытса алар суюктук боло алат

0:01:02.082,0:01:05.018
Эгерде силер алтынды же күмүштү белгилүү температурага чейин жылытсаңар

0:01:05.018,0:01:06.503
силер суюктук ала аласыңар.

0:01:06.503,0:01:09.841
Же, эгер силер көмүртекти күйгүзсөңөр

0:01:09.841,0:01:12.076
аны газ абалында ала аласыңар

0:01:12.076,0:01:13.351
жана аны атмосферага чыгара аласыңар

0:01:13.351,0:01:14.702
жана силер анын структурасын буза аласыңар.

0:01:14.702,0:01:17.271
Булар- биз кандайдыр бир өлчөмдө билген нерселер

0:01:17.271,0:01:20.585
адамзат миңдеген жылдар бою байкаган нерселер.

0:01:20.585,0:01:22.452
Булардын баары бизди табигый суроого алып келет.

0:01:22.452,0:01:24.226
көндүм болгон философиялык суроого,

0:01:24.226,0:01:26.405
бирок эми биз бир аз болсо да жакшыраак жооп бере алабыз.

0:01:26.405,0:01:30.898
жана ал суроо бул, эгер силер бул көмүртекти бузууну уланта берсеңер

0:01:30.898,0:01:33.518
өтө майда жана майда бөлүкчөлөргө чейин,

0:01:33.518,0:01:35.554
анда эң майда бөлүкчө болобу?

0:01:35.554,0:01:39.867
бул заттын мүмкүн болгон эң кичине бөлүгү

0:01:39.867,0:01:43.166
көмүртекти, анын касиеттерин сактай алабы?

0:01:43.166,0:01:45.256
А эгерде кандайдыр бир жол менен бузууну уланта берсеңер

0:01:45.256,0:01:48.390
анда анын касиеттерин жоготот белеңер?

0:01:48.390,0:01:50.354
Мына жооп: болот.

0:01:50.354,0:01:52.200
Биздин терминологияны түшүнүү үчүн:

0:01:52.200,0:01:56.156
булар ар кандай таза заттар белгилүү бир

0:01:56.156,0:01:59.025
температурада белгилүү касиеттерге ээ болгон

0:01:59.025,0:02:01.185
жана кандайдыр бир мүнөздө аракеттенишкен

0:02:01.185,0:02:05.291
бөлүкчөлөрдү биз химиялык элементтер деп атайбыз,

0:02:05.291,0:02:08.729
Көмүртек- бул элемент. Коргошун- бул элемент. Алтын - бул элемент.

0:02:08.729,0:02:10.400
А сиздер айта аласыздарбы суу да элемент деп.

0:02:10.400,0:02:14.221
Адамдар өткөн мезгилде да сууну элемент деп айтышкан.

0:02:14.221,0:02:17.892
Бирок биз бүгүн суу жөнөкөй элементтерден турарын билебиз.

0:02:17.892,0:02:20.405
Ал кычкылтектен жана суутектен турат

0:02:20.405,0:02:25.014
Бизге белгилүү элементтердин баардыгы мында,

0:02:25.014,0:02:27.758
химиялык элементтердин мезгилдик таблицасында көрсөтүлгөн.

0:02:27.758,0:02:29.374
Көмүртек "C" менен белгиленет "Carbon".

0:02:29.374,0:02:30.400
Мен азыр адамзат үчүн эң маанилүүлөрүн

0:02:30.400,0:02:32.379
гана айтканы жатам--

0:02:32.379,0:02:35.502
бирок убакыт өткөн сайын алардын баардыгы менен таанышасыңар

0:02:35.502,0:02:39.148
.Бул кычкылтек. Бул азот. Бул кремний.

0:02:39.148,0:02:42.867
Бул "Au", алтын. Бул -коргошун.

0:02:42.867,0:02:51.995
Бул элементтердин эң майда бөлүкчөсү атом болуп саналат.

0:02:51.995,0:02:54.559
Эгер силер заттарды казганды уланта берсеңер

0:02:54.559,0:02:57.079
жана эң майда бөлүкчөлөргө майдалоону уланта берсеңер

0:02:57.079,0:02:59.415
аягында көмүртектин атомун аласыңар.

0:02:59.415,0:03:00.755
Ушуну эле алтын менен жүргүзсөңөр

0:03:00.755,0:03:02.536
аягында алтындын атомун ала аласыңар.

0:03:02.536,0:03:03.991
Ушундай эле нерсени бул жерде жасасаңар

0:03:03.991,0:03:05.856
аягында силер бул кичинекей майда нерсени аласыңар

0:03:05.856,0:03:07.758
Коргошун менен да ушундай кылганда

0:03:07.758,0:03:09.185
коргошундун атому деген бөлүкчөнү аласыңар.

0:03:09.185,0:03:11.239
Силер аны андан ары ажырата албайсыңар,

0:03:11.239,0:03:13.597
бирок ал коргошун бойдон калат

0:03:13.597,0:03:17.043
себеби ал мурункудай эле коргошундун касиеттерин алып жүрөт

0:03:17.043,0:03:18.330
Жөн гана силерге элестетүүгө мүмкүндүк берсем,

0:03:18.330,0:03:21.193
бул чындыгында элестете албай турган нерсе---

0:03:21.193,0:03:24.040
атомдор укмуштуудай майда.

0:03:24.040,0:03:25.901
Чындыгында, элестете албагандай майда.

0:03:25.901,0:03:27.555
Ошентип мисалы, көмүртек.

0:03:27.555,0:03:29.379
Менин чачым дагы көмүртектен турат.

0:03:29.379,0:03:31.882
Чындыгында менин денемдин көпчүлүгү көмүртектен турат.

0:03:31.882,0:03:35.912
Тирүү жандыктардын көпчүлүгү чындыгында көмүртектен жасалган.

0:03:35.912,0:03:40.533
Ошентип силер менин чачымды алсаңар. Менин чачым дагы көмүртектен турат.

0:03:40.533,0:03:42.231
Менин чачым дээрлик көмүртектен турат.

0:03:42.231,0:03:43.989
Ошентип силер менин чачымды мына бул жерден алсаңар

0:03:43.989,0:03:45.565
менин чачым сары эмес

0:03:45.565,0:03:46.766
бирок кара түс менен эң сонүн дал келет.

0:03:46.766,0:03:47.950
Менин чачтарым кара. Бирок эгерде мен аларды

0:03:47.950,0:03:49.713
экрандан көргөзсөм силер көрө алмак эмесиңер.

0:03:49.713,0:03:51.970
Эгер силер менин чачымды алсаңар, мен силерден сурамакмын

0:03:51.970,0:03:55.200
менин чачтарым туурасынан канча көмүртектин атомунан турат? деп

0:03:55.200,0:03:58.467
Эгер силер менин чачымды туурасынан кессеңер , узунунан эмес

0:03:58.467,0:04:00.361
анан сурасаңар: ал туурасынан канча

0:04:00.361,0:04:03.255
көмүртектин атомунан турат деп?

0:04:03.255,0:04:07.049
Силер билмексиңер, оо, ал бизге атомдор эң эле кичине болот деп айткан.

0:04:07.049,0:04:09.150
Демек, мында миңдеген көмүртектин атомдору,

0:04:09.150,0:04:10.484
он миңдеген, жүз миңдеген көмүртек атомдору болушу мүмкүн.

0:04:10.484,0:04:11.788
А мен "Жок" деп айтмакмын.

0:04:11.788,0:04:14.249
Мында бир миллион көмүртек атому.

0:04:14.249,0:04:17.439
Силер бир миллион көмүртектин атомун, узундугу

0:04:17.439,0:04:20.933
чачтын туурасына барабар болгон узундукта чое алмаксыңар.

0:04:20.933,0:04:22.585
Албетте, бул жакындатылган гана түшүнүк

0:04:22.585,0:04:24.026
алар туура 1,000,000 эмес.

0:04:24.026,0:04:26.605
Бирок бул силерге атомдор канчалык кичинекей экенин сезүүгө мүмкүнчүлүк берет.

0:04:26.605,0:04:28.441
Өзүңөрдүн бир тал чачыңарды жулуп алып

0:04:28.441,0:04:30.991
ал чачтын туурасы боюнча бири-бирине

0:04:30.991,0:04:33.991
жакын тургандай кылып ага бир миллион нерселерди

0:04:33.991,0:04:37.037
кантип батыра аларыңарды элестеткиле.

0:04:37.037,0:04:39.175
Бул кандай калыңдыктагы чач экендигин

0:04:39.175,0:04:40.718
жана анда бир миллион атом бар экендигин

0:04:40.718,0:04:42.979
көрүүгө мүмкүн эмес.

0:04:42.979,0:04:48.092
Бул өзүнчө эле бир укмуш.

0:04:48.092,0:04:49.026
Бизге көмүртектин эң майда бөлүкчөлөрү

0:04:49.026,0:04:51.375
"курулуш блоктор", "кирпичтер" бар экендиги белгилүү

0:04:51.375,0:04:53.933
жеке эле көмүртектики эмес , башка элементтердики да

0:04:53.933,0:04:55.952
Дагы эң кызыгы бул блоктор

0:04:55.952,0:04:59.066
бири бири менен байланышкан.

0:04:59.066,0:05:02.556
көмүртектин атому дагы "фундаменталдык" бөлүкчөлөрдөн турат.

0:05:02.556,0:05:07.469
Алтындын атому да фундаменталдык бөлүкчөлөрдөн турат,

0:05:07.469,0:05:10.445
Элементтер бул фундаменталдык

0:05:10.445,0:05:12.759
бөлүкчөлөрдүн кандай уюшулганы менен аныкталат.

0:05:12.759,0:05:14.087
Эгер силер элементтердин элементардык

0:05:14.087,0:05:15.901
бөлүкчөлөрүнүн санын өзгөртө алсаңар ошол

0:05:15.901,0:05:17.844
элементтин касиеттерин да көмүртектин атомунан турат

0:05:17.844,0:05:18.891
- деп өзгөртө алар элеңер.ал кантип реакцияга кирерин,

0:05:18.891,0:05:22.769
же өзүңөр ал элементти башка элементке өзгөртө алмаксыңар.

0:05:22.769,0:05:25.144
Жөн эле жакшыраак түшүнүү үчүн,

0:05:25.144,0:05:28.010
келгиле фундаменталдык бөлүкчөлөр жөнүндө сүйлөшөлү.

0:05:28.010,0:05:31.825
Ошентип силерде протон бар дейли

0:05:31.825,0:05:35.524
Протон аныктайт.....

0:05:35.524,0:05:38.003
Атомдун ядросундагы протондун саны элементти аныктайт.

0:05:38.003,0:05:40.096
жана мен ядролор жөнүндө айтам

0:05:40.096,0:05:42.969
ал элементи аныктайт.

0:05:42.969,0:05:45.492
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот,

0:05:45.492,0:05:47.333
Эгер силер мезгилдик таблицаны карасаңар

0:05:47.333,0:05:50.154
элементтер атомдук номеринин өсүшүнө карата

0:05:50.154,0:05:51.575
жайгашканын көрөсүңөр.

0:05:51.575,0:05:54.667
Атомдук катар номери- бул элементтеги протондун саны.

0:05:54.667,0:05:58.667
Аныктама боюнча суутектин бир протону бар.

0:05:58.667,0:06:02.800
Гелийдики эки протону бар, көмүртектики 6 протону бар.

0:06:02.800,0:06:05.333
Көмүртекте 7 протон болушу мүмкүн эмес.

0:06:05.333,0:06:07.172
Эгерде 7 протон болсо, ал азот болуп калмак.

0:06:07.172,0:06:09.234
Ал кайра көмүртек болмок эмес.

0:06:09.234,0:06:10.589
Кычкылтекте 8 протон.

0:06:10.589,0:06:12.673
Эгер силер ага кандайдыр бир мүнөздө 1 протон кошсоңор

0:06:12.673,0:06:14.050
анда кычкылтек- кычкылтек болбой калмак

0:06:14.050,0:06:18.333
Ал фтор болмок. Протондор элементтерди аныктайт.

0:06:18.333,0:06:20.067
Ядродогу протондордун саны атомдук саны...

0:06:20.067,0:06:22.967
Мында жазылган номерди

0:06:22.967,0:06:25.447
эсиңерде сактап калгыла,

0:06:25.447,0:06:27.674
Таблицадагы ар бир элемент үчүн

0:06:27.674,0:06:30.116
протондун саны атомдук

0:06:30.116,0:06:31.529
катар санына барабар

0:06:31.529,0:06:34.133
Бул номерлер элементтердин

0:06:34.133,0:06:36.852
касиеттерин аныктоо үчүн жазылган.

0:06:36.867,0:06:38.861
Жана алар бул номерди бул жерге коебуз себеби

0:06:38.861,0:06:42.221
элементтин касиетитерин аныктоо үчүн

0:06:42.221,0:06:46.133
Атомдун эки башка составтык бөлүгү

0:06:46.133,0:06:47.702
биз аларды ушундай атай алабыз го деп ойлойм

0:06:47.702,0:06:55.123
бул электрон жана нейтрон

0:06:55.123,0:06:57.541
Биз өзүбүздүн башыбызда түзө баштаган модель

0:06:57.541,0:07:00.420
жана бул модель, химия илими боюнча илгерилесек биз көрө алабыз

0:07:00.420,0:07:02.833
бул келечекте бир аз абстрактуу боло баштайт

0:07:02.833,0:07:04.821
жана ой жүгүртүү үчүн жетишээрлик татаал боло баштайт.

0:07:04.821,0:07:06.548
Ал жөнүндө мындай ойлосо болот

0:07:06.548,0:07:08.348
Силерде атомдун борборунда жайгашкан

0:07:08.348,0:07:09.825
протон жана нейтрон бар.

0:07:09.825,0:07:11.600
Алар атомдун ядросу

0:07:11.600,0:07:14.867
Ошентип мисалга алсак, биз билгендей көмүртектин 6 протону бар.

0:07:14.867,0:07:19.067
ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты

0:07:19.067,0:07:22.385
Көмүртек-12 , атомунун вариациясынын бири.

0:07:22.385,0:07:24.200
ошондой эле 6 нейтрону бар.

0:07:24.200,0:07:25.748
Силер көмүртектин ар түрдүү вариацияларын ала алсаңар болот

0:07:25.748,0:07:28.021
бири-биринен нейтрондордун саны менен айырмаланган.

0:07:28.021,0:07:30.113
Ошентип нейтрондор өзгөрө алат, электрондор өзгөрө алат,

0:07:30.113,0:07:31.733
бирок бул ошол эле элемент бойдон калат.

0:07:31.733,0:07:33.267
Протондор өзгөрө албайт.

0:07:33.267,0:07:35.905
Эгер силер протондордун санын өзгөртсөңөр анда башка элементти аласыңар.

0:07:35.905,0:07:39.200
Келгиле мен көмүртек 12-нин ядросун тартайын.

0:07:39.200,0:07:43.200
Ошентип бир, эки, үч, төрт, беш, алты.

0:07:43.200,0:07:46.487
Мына силердин алдыңарда көмүртек-12- нин ядросу.

0:07:46.487,0:07:48.333
Кээде ал мындай түрдө да жазылышы мүмкүн.

0:07:48.333,0:07:51.132
Жана кээде алар чындыгында мындай жазышат

0:07:51.132,0:07:53.831
протондордун саны да жазылышы мүмкүн.

0:07:53.831,0:07:56.133
Көмүртек-12 деп аталганынын себеби

0:07:56.133,0:07:58.677
мында -6 нейтронду санагандан кийин

0:07:58.677,0:08:00.379
бул баардыгы

0:08:00.379,0:08:03.675
Бул суроого карата көз караштын

0:08:03.675,0:08:04.741
негизи төмөнкүдө

0:08:04.741,0:08:06.405
Аны кийин карайбыз.

0:08:06.405,0:08:07.770
бул протон менен нейтрондордун ичиндеги

0:08:07.770,0:08:11.844
баардык сандарбы

0:08:11.844,0:08:15.240
Көмүртектин атомдук катар номери-6,

0:08:15.240,0:08:16.628
бирок биз бул жерге кайра жазабыз

0:08:16.628,0:08:18.596
биз өзүбүзгө эске тутуу үчүн

0:08:18.596,0:08:21.342
Ошентип көмүртек атомунун борборунда ушундай ядро жайгашкан.

0:08:21.342,0:08:24.863
Көмүртек -12 нин 6 протону, 6 нейтрону болот.

0:08:24.863,0:08:27.495
Көмүртектин башка түрү, көмүртек -14 версиясы ошондой эле болот.

0:08:27.495,0:08:30.909
6 протону, бирок нейтрону 8 болот.

0:08:30.909,0:08:32.467
Ошентип нейтрондордун саны өзгөрүп турат,

0:08:32.467,0:08:34.610
бирок көмүртек-12 мына бул жерде.

0:08:34.610,0:08:36.842
эгер көмүртек-12 электоронейтралдуу --

0:08:36.842,0:08:40.665
(бул сөздү мен кийинчерээк түшүндүрөм)

0:08:40.665,0:08:43.200
эгер ал электронейтралдуу болсо, анда 6 электрону болот.

0:08:43.200,0:08:45.400
Мен бул 6 электрондун сүрөтүн тартайын.

0:08:45.400,0:08:49.467
Бир,эки, үч, төрт, беш, алты.

0:08:49.467,0:08:51.836
Эң жөнөкөй жолунун бири...

0:08:51.836,0:08:54.634
электрондор менен ядронун өз ара байланышын

0:08:54.634,0:08:56.892
электрондор сыяктуу элестесе болот--

0:08:56.892,0:08:58.846
алар ядронун тегерегинде

0:08:58.846,0:09:00.835
айланып жүрөт

0:09:00.835,0:09:02.956
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот.

0:09:02.956,0:09:04.692
Силер электрондорду ядронун тегерегинде орбиталар

0:09:04.692,0:09:06.700
боюнча айланып жүргөндөй элестетсеңер болот,

0:09:06.700,0:09:08.000
бирок бул туура эмес.

0:09:08.000,0:09:10.499
Алар орбиталар боюнча жылбайт, күндүн тегерегинде

0:09:10.499,0:09:11.660
планеталар айлангандай

0:09:11.660,0:09:13.749
Бирок бул жакшы багыттоочу точка.

0:09:13.749,0:09:16.267
Алардын кыймылын элестетүүчү башка жолу, алар

0:09:16.267,0:09:18.691
ядронун тегерегинде "секирет" же баш аламан кыймылдаган сыяктуу.

0:09:18.691,0:09:19.956
Мунун баары реалдуулук бул жерде кызыктай .

0:09:19.956,0:09:22.073
сезилгендиктен керек болууда

0:09:22.073,0:09:23.544
электрон чынында эле кандай экенин түшүнүү үчүн

0:09:23.544,0:09:26.408
бизге кванттык физикага кайрылууга туура келет.

0:09:26.408,0:09:29.190
Силердин башыңарда биринчи ой жүгүртүүнүн модели-

0:09:29.190,0:09:32.400
көмүртек-12 атомунун борборунда ядро турары болуш керек.

0:09:32.400,0:09:34.067
Мына бул ядро.

0:09:34.067,0:09:36.644
бул ядролор мына бул жерде

0:09:36.644,0:09:40.733
Жана бул электрондор ядронун айланасында жылып жүрүшөт.

0:09:40.733,0:09:43.009
Анын себеби, ал электрондор ядродон алыстап кетпей , анын айланасында жылып жүргөндүгүндө,

0:09:43.009,0:09:45.135
электрондор ядрого байланып калгандыгында,

0:09:45.135,0:09:47.200
алар атомдун бөлүгү болуп саналарынын себеби

0:09:47.200,0:09:49.308
протондор оң электрондук

0:09:49.308,0:09:54.579
зарядка ээ экендигинде,

0:09:54.579,0:09:57.918
а электрондор терс зарядка ээ

0:09:57.918,0:10:02.477
Бул фундаменталдык бөлүкчөлөрдүн касиеттеринин бири.

0:10:02.477,0:10:03.620
Качан силер заряддын эмне

0:10:03.620,0:10:05.467
экенин ойлоно баштаганда

0:10:05.467,0:10:06.867
бул жетишээрлик терең суроо экенин сезесиңер.

0:10:06.867,0:10:08.400
Бирок бизге электромагниттик өз ара арекеттенүү жөнүндө белгилүү болгондой

0:10:08.400,0:10:10.697
карама-каршы заряддар бири-бирине тартылат

0:10:10.697,0:10:13.146
Ошондуктан өзүңөргө төмөнкүдөй

0:10:13.146,0:10:14.959
элестетсеңер эң жакшы:

0:10:14.959,0:10:16.546
протондор менен электрондор

0:10:16.546,0:10:18.133
карама- каршы заряддалгандыктан

0:10:18.133,0:10:20.129
бири-бирине тартылышат.

0:10:20.129,0:10:21.457
Нейтрондор нейтралдуу,

0:10:21.457,0:10:25.088
ошондуктан алар ядронун ичинде болушат

0:10:25.088,0:10:28.579
жана кандайдыр бир деңгээлде конкреттүү атомдордун

0:10:28.579,0:10:33.154
жана элементтердин касиеттерине таасир этишет.

0:10:33.154,0:10:35.005
Электрондордун ар кайсы жакка тарап

0:10:35.005,0:10:36.818
кетпегенинин себеби, алар тартылышат.

0:10:36.818,0:10:38.600
Алар ядрого тартылышат.

0:10:38.600,0:10:42.333
Жана алар эбегейсиз

0:10:42.333,0:10:45.067
ылдамдыкка ээ

0:10:45.067,0:10:47.140
Бул өтө татаал,

0:10:47.140,0:10:48.446
биз кайрадан физиканын

0:10:48.446,0:10:51.546
кызыктуу бөлүмүнө кайрылабыз

0:10:51.546,0:10:52.570
биз электрон чындыгында эмне кылары

0:10:52.570,0:10:54.164
жөнүндө айта баштаганда

0:10:54.164,0:10:55.946
бирок ал жеткиликтүү...

0:10:55.946,0:10:56.842
Мен ойлогондой силер айта аласыңар

0:10:56.842,0:10:57.924
Силер электрон ядронун тегерегинде

0:10:57.924,0:11:00.733
ушундай айланат ядрону кулап түшкөнгө

0:11:00.733,0:11:02.867
мүмкүнчүлүк бербейт деп айта алмаксыңар.

0:11:02.867,0:11:08.123
Ошондой эле көмүртек-12 бул жерде деп белгилегем

0:11:08.123,0:11:09.769
көмүртек 12 протондун белгилүү саны

0:11:09.769,0:11:12.403
кычкылтек 8 протону боюнча аныкталмак.

0:11:12.403,0:11:16.467
Бирок электрондор кайрадан башка электрондор менен аракеттенет.

0:11:16.467,0:11:18.650
Алар башка атомдор аркылуу да алынып келиши мүмкүн.

0:11:18.650,0:11:21.025
Биздин химия жөнүндүгү

0:11:21.025,0:11:23.271
түшүнүгүбүздүн көбү ушунда жатат.

0:11:23.271,0:11:25.995
Ал көп электрондор атмдордо белгилүү элементтин

0:11:25.995,0:11:27.600
атомунда болоруна негизделген.

0:11:27.600,0:11:29.467
жана ал электрондор элементтерде кандай бөлүнгөнү,

0:11:29.467,0:11:33.867
же ошол эле элементтин башка

0:11:33.867,0:11:36.018
атомдору болушу мүмкүн,

0:11:36.018,0:11:41.267
Биз бир элементтин атому ошол эле элементтин

0:11:41.267,0:11:43.333
башка атому менен кантип аракеттенерин элестете алабыз

0:11:43.333,0:11:46.733
же бир элементтин атому кантип аракеттенет,

0:11:46.733,0:11:49.695
Ал байланышты кантип пайда кылат

0:11:49.695,0:11:52.200
башка элементтин башка атому тартышабы же түртүшөбү.

0:11:52.200,0:11:53.420
Ошентип мисалы

0:11:53.420,0:11:56.300
бул жөнүндө алдыда мен көп айтып берем,

0:11:56.300,0:12:00.144
бул башка элементтин атому өзүнө көмүртекке тиешелүү болгон электронду

0:12:00.144,0:12:02.723
алып алуусу мүмкүн бир нече себептердин күчү менен

0:12:02.733,0:12:05.552
Биз кийинчереек конкреттүү элементтердин

0:12:05.552,0:12:10.338
конкреттүү нейтралдуу атомдору жөнүндө сүйлөшөбүз

0:12:10.338,0:12:13.723
башкаларга караганда электронду тартуу жөндөмү күчтүү болот

0:12:13.723,0:12:15.218
мындай атомдордун бири көмүртектин

0:12:15.218,0:12:17.160
электронун уурдап алышы мүмкүн

0:12:17.160,0:12:19.230
анда көмүртек протонго караганда

0:12:19.230,0:12:21.831
аз электронго ээ болмок.

0:12:21.831,0:12:25.138
беш электронго -6 протон

0:12:25.138,0:12:27.800
мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

0:12:27.800,0:12:30.039
Көмүртек -12 -6 протонго жана нейтронго

0:12:30.039,0:12:34.267
ээ болмок жана алар бири-биринин зарядын нейтралдашат

0:12:34.267,0:12:36.553
эгер мен 1 электронду жоготсом, менде 5 электрон калмак

0:12:36.553,0:12:38.933
анда мен оң зарядка ээ болмокмун.

0:12:38.933,0:12:40.785
биз бул жөнүндө көп жолу сүйлөшөбүз

0:12:40.785,0:12:42.867
Мындай көмүртек оң зарядга ээ болмок.

0:12:42.867,0:12:44.302
Биз бул жөнүндө окутуу учурунда көп жолу сүйлөшөбүз.

0:12:44.302,0:12:46.133
бирок мунун баары улам кызыктуу болорун сезериңерге ишенем.

0:12:46.133,0:12:51.800
.Биз бул фундаменталдык "кирпичтерге" жете алабыз.

0:12:51.800,0:12:53.118
(атом деп аталган)

0:12:53.118,0:12:54.920
андан да фундаменталдык "кирпичтерден" түзүлөрүн билүү ого бетер кызыктуу!

0:12:54.920,0:12:56.759
Бул фундаменталдык "кирпичтер"

0:12:56.759,0:12:58.667
фундаменталдык куруу блоктору көбүрөөк

0:12:58.667,0:13:00.867
Жана бул нерселердин бардыгы

0:13:00.867,0:13:03.129
атомдордун касиеттерин өзгөртүү менен

0:13:03.129,0:13:06.044
же бир элементтин атомунан башка элементтин

0:13:06.044,0:13:09.036
атомуна өтүүсү менен алмашып кетүүсү мүмкүн.