Հազարամյակներ առաջ մեր նախնիները, 
պարզապես

շրջապատը դիտելով, 
կարող էին պատկերացում կազմել նյութերի

զանազանության մասին:

Յուրաքանչյուր նյութ օժտված է իրեն բնորոշ 
հատկանիշներով:

Օրինակ՝ մեկը անդրադարձնում է

լույսը որոշակի անկյան 
տակ, մեկ ուրիշը ամբողջությամբ

կլանում է այն:
Երրորդին բնորոշ է հստակ գույն,

ջերմաստիճան, ագրեգատային վիճակ
(պինդ, հեղուկ, գազային):

Բացի նշված ֆիզ. հատկություններից

ուսումնասիրվում են նաև նյութերի
փոխազդեցությունները՝

քիմ. հատկությունները:
Ձեր առջև տեսնում եք 3 նյութ՝

Վերևի ձախ անկյունում ածխածնի գրաֆիտային 
ձևափոխությունն է:

Աջում կարող եք տեսնել կապար մետաղը (Pb):
Ներքևում բոլորին հայտնի ոսկին է (Au):

Այլ նյութերի պատկերներ կարող եք տեսնել 
նշված կայքում.

http://images-of-elements.com/

Այս բոլոր նյութերը սովորական 
պայմաններում պինդ են:

Օդում առկա են գազային նյութեր՝

օդ խառնուրդի տարբեր բաղադրիչներ:

Կախված նրանից, թե ինչ բաղադրիչ նյութ ենք 
դիտարկում՝

թթվածին, ածխածին, ազոտ, թե այլ նյութ,

հանդիպում ենք տարբեր հատկանիշների: 
Սենյակային պայմաններում

որոշ նյութեր գտնվում են հեղուկ

վիճակում: Հեղուկ ագրեգատային վիճակը
բնորոշ է նաև պինդ

նյութերին բարձր ջերմաստիճաններում:
Այսպես էլ ոսկին կամ կապարը

տաքանալիս վերածվում են հեղուկի:

Սակայն ածխածինը հնարավոր է այրել և 
ստացված գազային միացության

տեսքով արձակել այն դեպի մթնոլորտ:
Հնարավոր է

մասնատել ածխածնի որոշակի

զանգված մանր հատվածների:

Քիչ առաջ ներկայացվեցին այն երևույթները, 
որոնք դարերով

դիտարկվել և ուսումնասիրվել են մարդկանց
կողմից:

Սակայն այդ երևույթները առաջացնում են

գրեթե փիլիսոփայական հարց.

արդյո՞ք հնարավոր է ածխածնի այդ զանգվածը

բաժանել անվերջ 
ավելի ու ավելի մանր հատվածների;

արդյոք կա փոքրագույն հատված, փոքրագույն

կառուցողական միավոր, որը դեռևս կպահպանի

ածխածնի բոլոր հատկանիշները, սակայն որը 
մասնատելու դեպքում այլևս կկորեն ածխածին

նյութին բնորոշ հատկանիշները:
Պարզվում է՝ վերոնշյալ հարցի պատասխանն է

այո:
Փորձելով դուրս բերել

այդ փոքրագույն մասնիկի սահմանումը՝ 
կստանանք հետևյալը. որոշված

ջերմաստիճանային տիրույթում որոշակի

հատկություններն ունեցող ու որոշակի

եղանակով ռեակցիայի մեջ մտնող 
կառուցվածքային միավորները

կոչվում են տարրեր: 
Օրինակ՝ ածխածինը ամարվում է տարր:

Ոսկին և կապարը նույնպես առանձին տարրեր են:

Հետևելով այդ տրամաբանությանը՝
դու կարող ես կարծել, թե ջուրը ևս տարր է:

Իրականում պատմականորեն ապացուցված է
համարվում այն փաստը,

որ մարդիկ բավականին երկար ժամանակ

կարծում էին, թե ջուրը իսկապես
առանձին տարր է:

Բայց մեր ժամանակներում ջրի բաղադրությունը
հստակ որոշված է:

Ջուրը կազմված է թթվածին և ջրածին տարրերից:

Բոլոր տարրերը ներկայացված են այստեղ՝ 
Մենդելեևի պարբերական համակարգում

"C" - ով նշանակվում է ածխածինը (carbon): 
Այստեղ

հիմնական ուշադրությունը դարձվում է

այն տարրերի վրա,

որոնք քաջ ծանոթ են մարդկությանը,

սակայն հետագա ուսումնասիրության դեպքում
տպավորվում են գրեթե բոլոր

տարրերը:
Սա թթվածինն է, սա՝ ազոտը, սա՝ սիլիցիումը:

Այս "Au"-ն և "Pb"-ը համապատասխանաբար 
ոսկի և կապարն են:

Այս բոլոր տարրերի հիմնական բաղադրիչը 
կոչվում է ատոմ:

Այսպիսով, եթե շարունակել բաժանել ածխածինը 
աննշան փոքր

հատվածների, տեսականորեն կարելի է ստանալ 
ածխածնի ատոմ: Եթե

նույն գործողությունը կրկնել ոսկու վրա,
վերջնական

արդյունքը կլինի ոսկու ատոմը:

Եթե կրկնենք նույն փորձը այստեղ

կստանանք աննշան չափերի մասնիկ,

որը հենց կլինի կապարի ատոմը:

Այլևս անհնար կլինի շարունակել ջարդել

կառուցվածքը և բաժանել

այդ մասնիկը այնպես, 
որ շարունակեն պահպանվել

կապարի հատկանիշները և 
այն շարունակի կոչվել կապար:

Ատոմներ ուսումնասիրելիս՝

երբեմն շատ դժվար է լինում պատկերացնել 
դրանց իրական չափերը:

Իրականում ատոմները աներևակայելի փոքր են:

Օրինակ՝ դիտարկենք ածխածինը:

Այն մտնում է անգամ ձեր մազի

բաղադրության մեջ: Իրականում ածխածինը

մարդու օրգանիզմում գերակշռող
կառուցվածքային նյութն է:

Ածխածինը համարվում է օրգանական 
կառուցվածքների հիմնական բաղադրիչ:

Այսպիսով եթե դիտարկենք մազը, այն 
մեծամասնությամբ կազմված կլինի ածխածնից:

Վերցնենք պատկերված մազը,

որը ներկված է ավելի հստակ

երևալու և ավելի հեշտ

ուսումնասիրվելու համար,

ապա փորձենք ճշտել,

թե որքան ատոմ կա մազի

լայնական կտրվածքում:

Իմանալով, որ ատոմի չափերը չափազանց փոքր են

դուք, հնարավոր է, կեզրակացնեք,

որ մազի լայնական կտրվածքում կա

մոտ հազար ատոմ կամ գուցե տաս հազար,

կամ հարյուր հազար: 
Սակայն այդ գուշակումները սխալ են:

Մազի կտրվածքում առկա է մոտ մեկ միլիոն

ածխածնի ատոմ:

Դա նշանակում է, որ մազը

ունի մեկ միլիոն ատոմ լայնություն:

Սա իհարկե խիստ մոտավոր տվյալ է,

և ատոմների թիվը հստակ մեկ միլիոն չի, 
սակայն

այդ մոտարկումը թույլ է տալիս

պատկերացում կազմել ատոմի

անասելի փոքր չափերի մասին:

Բավականին դժվար է մտովի կողք կողքի

տեղավորել ատոմ կոչվող մեկ միլիոն մասնիկ

մազի լայնական հատույթի մեջ,

երբ անգամ դժվար է անզեն աչքով դիտարկել

մազի վերոնշյալ հատույթը:

Այժմ, իմանալով, որ ածխածին

տարրը 
կարևորագույն կառուցողական միավորներից է՝

պատկերացնենք, որ այդ տարրի պարզագույն 
կառուցվածքային միավորները կապված են

միմյանց հետ:

Ածխածնի ատոմը ինքնին կազմված է ավելի

հիմնական բաղադրիչներից:

Նույնպես և ոսկու ատոմը

և մյուս բոլոր տարրերի ատոմները:

Այժմ անցնում ենք ատոմի 
կառուցվածքի ուսումնասիրությանը:

Ինչպես նշեցինք ատոմը կամված է 
ավելի փոքր մասնիկներից:

Եթե փոխել այդ մասնիկների դիրքը, 
հեռացնել նրանցից մեկը

կամ որևէ ազդեցություն ունենալ մասնիկների

ամբողջության վրա,

արդյունքում կփոխվեն տարրի տվյալ ատոմի

ամբողջ հատկանիշները՝ այլ տարրերի հետ

փոխազդեցության

բնորոշ գծերը:
Ասածը ավելի հստակ պատկերացնելու համար

ներկայացնենք ատոմի այդ 
կառուցողական մասնիկները:

Ուսումնասիրությունը սկսենք պրոտոնից:

Պրոտոնը հանդիսանում է ատոմի 
միջուկի բաղադրիչ,

որը կներկայացնենք մի փոքր ուշ:

Պրոտոնը հանդիսանում է դրականապես 
լիցքավորված մասնիկ:

Ատոմում պրոտոնների թիվը հավասար է

պարբերական համակարգում ատոմի 
ունեցած կարգաթվին:

Եթե ուշադիր դիտել պարբերական համակարգը,

կարելի է նկատել, որ տարրերը

դասավորված են ըստ կարգաթվի, հետևաբար նաև

ըստ պրոտոնների թվի աճի:

Այսպիսով, օրինակ՝ 
ջրածինը կունենա 1 պրոտոն

Հելիումը՝ 2, ածխածինը՝ 6, 
և այսպես շարունակ:

Անհնար է հանդիպել ածխածնի ատոմ,

որը կունենա 7 պրոտոն,

քանի որ նշված քանակով պրոտոններ

կարող է ունենալ միայն ազոտը:

Թթվածինը, իր հերթին,

ունի ընդամենը 8 պրոտոն: 
Եթե որևէ եղանակով

հաջողվի ատոմին ավելացնել

ևս 1 պրոտոն, ատոմը կդադարի 
թթվածին լինելուց:

Այսինքն, պրոտոնների թիվը

կարելի է ընդունել 
որպես ատոմի բնութագրիչ հատկանիշ:

Անհրաժեշտ է հիշել, 
որ պրոտոնների թիվը միշտ հավասար է

պարբերական համակարգում նշված
տարրի կարգաթվին:

Պարբերական համակարգում կարգաթիվը նշվում է

տարրի ատոմի վանդակի

վերևի աջ անկյունում, քանի որ այն 
հանդիսանում է

տարրի գլխավոր բնութագրիչներից մեկը:

Պրոտոնը ունի որոշակի զանգված:

Մեկ պրոտոնի զանգվածը հավասար է մեկ զ.ա.մ.:

Ընդհանրապես ատոմի զանգվածը որոշվում է նրա 
միջուկի զանգվածով:

Ատոմի զանգվածը որոշելուց

մեծ դեր խաղացող մյուս "բաղադրիչները" 
նեյտրոններն են:

Վերջիններս նույնպես մտնում են 
միջուկի կազմի մեջ:

Պրոտոնների հետ միասին նրանք 
կազմավորում են

ատոմի կենտրոնը՝ միջուկը: 
Նեյտրոնները ունեն

յուրաքանչյուրը մեկ զ.ա.մ. զանգված,

սակայն պրոտոններից տարբերվում են

նրանով, որ չունեն լիցք:

Ատոմում նեյտրոնների թիվը

կարելի է որոշել տարրի

ատոմային զանգվածից հանելով 
պրոտոնների թիվը:

Նեյտրոններով է պայմանավորված 
այն երևույթը, որ միևնույն տարրի

ատոմները կարող են ունենալ
մի քանի իզոտոպներ: Իզոտոպները

միամյանցից տարբերվում են ատոմային

զանգվածով և ռադիոակտիվությամբ:

Այս երևույթի շնորհիվ կարող են

գոյություն ունենալ ածխածնի այնպիսի

իզոտոպներ, ինչպիսիք են

C (12), C (13), C(14) ատոմները,

որոնք ունեն համապատասխանաբար 
6, 7 և 8 նեյտրոն:

Աղյուսակում ներկայացված են 
ամենատարածված իզոտոպների

ատոմային զանգվածները:
Դրոնց օգնությամբ էլ հնարավոր է դառնում

կազմել ատոմի միջուկի ամբողջական պատկերը:

Այժմ անդրադառնանք Բորի՝

ատոմի մոլորակային տեսությանը: 
Ըստ այդ տեսության՝

արեգակնային համակարգում 
Արեգակի շուրջը պտտվող

մոլորակների նմանությամբ

ատոմի միջուկի շուրջ պտտվում են 
էլեկտրոնները: